Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Σημαντικός Κύπριος πολιτικός και οικονομικός παράγων κατά το πρώτο μισό του  19ου αιώνα (περίοδος Τουρκοκρατίας).  Χριστιανός αλλ’ αργότερα εξωμότης και κρυπτοχριστιανός. Πρόκειται για μια αμφιλεγόμενη προσωπικότητα της νεότερης Ιστορίας της Κύπρου.

 

Βλέπε λήμμα: Εξισλαμισμός 

 

Ο Κοτζάμπασης, πρόκριτος της Λάρνακας και κατόπιν της Λευκωσίας, ο Ανδρέας Σολομωνίδης (ή Σολομονίδης, όπως ο ίδιος υπέγραφε) ήταν γιος ενός παπά Σολωμού από το χωριό  Έμπα της επαρχίας Πάφου. Είχε συγγένεια με τον (καταγόμενο επίσης από την Έμπα) μητροπολίτη Ειρηνουπόλεως  Άνθιμο. Παιδιά του παπά Σολωμού (που αναφέρεται στη διαθήκη του μητροπολίτη Ανθίμου το 1784) ήταν ο Ανδρέας (πρωτότοκος), ο Νικόλαος (γνωστός ως λογιώτατος), η Ελένη, ο Μάρκος (που επίσης εξωμότησε και μετονομάστηκε σε Αχμέτ αγά) και ο Χριστόδουλος.

 

Ο Ανδρέας Σολομωνίδης πιθανότατα γεννήθηκε στην   Έμπα της Πάφου.   Έζησε στη Λάρνακα, όπου απέκτησε ισχύ ιδίως μετά τον γάμο του με την κόρη του προκρίτου της Λάρνακας Πετράκη Καρύδη. Ανέλαβε τότε και το οικογενειακό τσιφλίκι «Βασιλικόν» των Καρύδηδων και κατέστη ευπορότατος. Από τη Λάρνακα μετοίκησε το 1811 στη Λευκωσία, όταν διορίστηκε γραμματικός του σεραγίου.   Όπως σημειώνει και ο Εμμ. Γ. Πρωτοψάλτης (Ἡ Κύπρος εἰς τόν  Ἀγῶνα τοῦ 1821, Αθήνα, 1971, σ. 101), η θέση του γραμματικού του σεραγίου στην πραγματικότητα σήμαινε   τον γραμματέα επί των φορολογικών υποθέσεων της Αρχιεπισκοπής, διότι η Αρχιεπισκοπή είχε την ευθύνη για τους φόρους και τις φορολογίες των ραγιάδων. Ο ίδιος μελετητής σημειώνει επίσης (ό.π.π.) ότι μετά τήν πτῶσιν τοῦ δραγουμάνου |Χατζηγεωργάκη] Κορνεσίου (1809) καί τοῦ  ἀρχιεπισκόπου Χρυσάνθου (1810), ἡ  ἐπικράτησις τοῦ  ἀντιθέτου πρός αὐτούς κόμματος τοῦ [νέου] ἀρχιεπισκόπου Κυπριανοῦ  ἐστέρησε τούς Σολομονίδας καί τούς συγγενεῖς αὐτῶν Οἰκονομίδας τῆς ἡγετικῆς θέσεως, ἣν εἶχον πρότερον εἰς τά κοινά πράγματα καί περιήγαγεν αὐτούς εἰς δευτέραν μοῖραν. Τώρα τήν πρώτην θέσιν κατέλαβον οἱ  ἀνεψιοί τοῦ νέου ἀρχιεπισκόπου Κυπριανοῦ, οἰ Θησεῖς. Ἐκ τούτου ἐδημιουργήθησαν μεταξύ τῶν δύο μερίδων ἰσχυρά πάθη, τά ὁποῖα ἀπέβησαν εἰς βάρος τῆς κυπριακῆς ἑνότητος κατά τούς δυσκόλους ἐκείνους καιρούς.

 

Ωστόσο ο Ανδρέας Σολομωνίδης κατέλαβε, τον επόμενο χρόνο της αναρρήσεως του Κυπριανού στον αρχιεπισκοπικό θρόνο, το σημαντικό αξίωμα του γραμματικού του σεραγίου που τον έφερε — όπως κι ο Εμμ. Γ. Πρωτοψάλτης σημειώνει — σε θέση ισχύος, με άμεση ανάμειξή του στα κοινά και στενή επαφή προς την διοικούσα Εκκλησία (δηλαδή με τον ίδιο τον αρχιεπίσκοπο Κυπριανό και τον κύκλο του). Στα κατάστιχα της Αρχιεπισκοπής ο Σολομωνίδης ανευρίσκεται συχνά, αναφερόμενος με τον τίτλο του γραμματικού του σεραγίου. Αλλού αναφέρεται ως κοτζάμπασης της Κύπρου, όπως σε επιστολή από τη Σάμο του ιερομόναχου Ιλαρίωνος του Κυπρίου  στις 25 Μαρτίου 1820 προς τον δάσκαλο Νικόλαο Θησέα στην Τεργέστη, που αναφέρεται στην ίδρυση Ελληνικής Σχολής στη Λεμεσό. Στον παρατιθέμενο στην επιστολή μακρύ κατάλογο των όσων ενίσχυσαν τη Σχολή περιλαμβάνεται και ὁ φιλόμουσος καί μέχρις ἐνθουσιασμοῦ φιλογενής κύριος Ἀνδρέας Σολομονίδης ὁ Κοτζάμπασης τῆς Κύπρου γρ[όσια] 22 500. Μάλιστα αναφέρεται δεύτερος στη σειρά, μετά τον αρχιεπίσκοπο Κυπριανό που προσέφερε 6.000 γρόσια (Λ. Φιλίππου, Τά Ἑλληνικά Γράμματα ἐν Κύπρῳ, 1930, σ. 238).

 

Το 1821, μετά την έναρξη της επανάστασης στην Ελλάδα και την κρίση στην Κύπρο, που οδήγησε τελικά στην εκτέλεση του αρχιεπισκόπου Κυπριανού τον Ιούλιο, των άλλων ιεραρχών και εκατοντάδων κληρικών και λαϊκών, αρκετοί Έλληνες Κύπριοι εξισλαμίσθηκαν, προκειμένου να σώσουν τη ζωή και την περιουσία τους. Ο Γ. Κηπιάδης, στα Ἀπομνημονεύματά του, λέγει ότι οι εξισλαμισθέντες αυτή την εποχή ήταν περίπου 40. Μεταξύ αυτών ήταν ο Ανδρέας Σολομωνίδης που μετονομάστηκε σε Χουρσίτ αγά, κι ο αδελφός του Μάρκος που μετονομάστηκε σε Αχμέτ αγά.

 

Ο Ανδρέας Σολομωνίδης/Χουρσίτ αγάς κατόρθωσε να σώσει τη ζωή και τη μεγάλη περιουσία του. Το τίμημα όμως για την πράξη του να ασπασθεί τον Ισλαμισμό και ν' απαρνηθεί (τυπικά έστω μόνο, όπως προκύπτει από τις μετέπειτα πράξεις του) την χριστιανική του θρησκεία και την ελληνική εθνικότητά του, υπήρξε βαρύ. Η σύζυγός του, κόρη του Πετράκη Καρύδη, και οι δυο θυγατέρες τους, τον εγκατέλειψαν — προκειμένου ν' αποφύγουν οι ίδιες τον εξισλαμισμό ή και από ντροπή ίσως — και διέφυγαν εκτός Κύπρου· κατέληξαν στο Λιβόρνο της Ιταλίας, όπου ο Σολομωνίδης τους έστελνε κάθε μήνα χρήματα για να συντηρούνται. Υπάρχει αμφιβολία εάν τον εγκατέλειψαν ή εάν ο ίδιος τις έστειλε εκτός Κύπρου (Εμμ. Γ. Πρωτοψάλτης, ό.π.π., σ. 103), προκειμένου να τις προστατεύσει. Ο ίδιος, πάντως, σύντομα νυμφεύθηκε και δεύτερη φορά στην Κύπρο, παίρνοντας ως άλλη σύζυγό του την Κατερίνα Σάββα, πρώην μνηστή του αγωνιστή Νικολάου Θησέως. Ο γάμος έγινε εκβιαστικά, με απαίτηση του ίδιου του Σολομωνίδη, ο οποίος κι απέκτησε ακόμη μεγαλύτερη δύναμη μετά τον εκτουρκισμό του. Ο Κηπιάδης τον κατηγορεί ότι μετά τον εκτουρκισμό του και τη μετονομασία του σε Χουρσίτ αγά, καταδίωξε σφοδρά τους ομογενείς του, μάλιστα  ἐπωφεληθείς τῆς περιουσίας πολλῶν θυμάτων.

 

Από την άλλη, όμως, ο Ανδρέας Σολομωνίδης δεν φαίνεται να είχε προσχωρήσει στον Ισλαμισμό ειλικρινά και κατά συνείδηση, αλλά μάλλον παρέμεινε κρυπτοχριστιανός. Σε επιστολή του προς τον πρώτο κυβερνήτη της Ελλάδος Ιωάννη Καποδίστρια, ημερομηνίας 19 Αυγούστου 1828, ο Σολομωνίδης έγραφε και αυτά:... Εἰς τήν θέσιν μου δέν δύναμαι ἄλλο, εἰμή νά παίξω τήν βαρβαρότητα πρός μικράν ἐλάφρωσιν τῶν μαστιζομένων, νά παρηγορῶ καί νά συμπράττω πάντοτε πρός ὄφελος...

 

Ισχυρίζεται, δηλαδή, ότι υποκρινόταν μπροστά στους Τούρκους προκειμένου να βοηθά τους συμπατριώτες του. Στην ίδια επιστολή του ομιλεί για περιστάσεις δεινές που ἄν καί κατώρθωσαν νά ἀλλοιώσουν τά σώματα καί τά ὀνόματα τινων Κυπρίων, δέν  ἠμπόρεσαν  μολοντοῦτο νά  βλάψουν τόν ἐσωτερικόν  ἄνθρωπον. Υπονοεί, προφανώς, τον εαυτό του, που στα κρυφά παρέμεινε Χριστιανός. Είναι επίσης χαρακτηριστικό το ότι δεν απερρίφθη από τους ηγέτες των Ελλήνων της Κύπρου. Μάλιστα προσυπογράφει την επιστολή που στις 19 Αυγούστου 1828 εστάλη κρυφά εκ μέρους των ηγετών αυτών προς τον Ιωάννη Καποδίστρια, ικετεύοντάς τον να βοηθήσει την Κύπρο. Την επιστολή υπογράφουν ο αρχιεπίσκοπος Κύπρου Πανάρετος, οι άλλοι αρχιερείς και οι πρόκριτοι μεταξύ των οποίων πρώτος ο Χουρσίτ αγάς που υπογράφει με το πραγματικό του όνομα: Ἀνδρέας ὁ Σολομονίδης.

 

Η επιστολή είναι γραμμένη με το χέρι του Σολομωνίδη, πράγμα που φανερώνει ότι αυτός ήταν και ο συντάκτης της. Ταυτόχρονα ο ίδιος έστειλε και προσωπική επιστολή στον Καποδίστρια, την ίδια ημερομηνία, για την οποία έγινε ήδη λόγος πιο πάνω. Το πλήρες κείμενο της επιστολής αυτής έχει ως εξής:

 

Ἐξοχώτατε!

Ὡς πρός ἄνδρα προωρισμένον διά τό  Ἔθνος καί  ὅστις κατά μίμησιν τοῦ πραοτάτου  Ἰησοῦ δέχεται καί παιδία προσερχόμενα, λαμβάνω τήν τόλμην νά παρρησιασθῶ πρός τήν ὑμετέραν ἐξοχότητα.

 

Ἐν ᾦ συγχαίρω μέ τήν φιλτάτην [πατρίδα] ἀπολαβοῦσαν τούς καρπούς τῶν ἀγώνων της διά τῆς εὐλογίας τοῦ μεγαλοδυνάμου Θεοῦ, συγχαίρω καί μέ τά τέκνα της, διότι ὑπό   τό  ὄνομα ἀνδρός ἐναρέτου ἀπολαμβάνουν καί τούς γλυκυτέρους καρπούς τῆς εὐνομίας ۠ μόνον τοῦτο λυποῦμαι λύπην ἀτελεύτητον, διότι ἐν τῇ νήσῳ τῆς Κύπρου βασιλεύουν ὁ  ἀφανισμός καί ἡ λύσσα.

 

Περιστάσεις δειναί, ἄν καί κατώρθωσαν νά ἀλλοιώσουν τά σώματα καί τά ὀνόματά τινων Κυπρίων, δέν ἠμπόρεσαν μολοντοῦτο νά βλάψουν τόν ἐσωτερικόν ἄνθρωπον ۠ μάρτυρες τά ἐκδοθέντα ἔγγραφα εἰς τό ἔτος [1]825 ὑπέρ τοῦ μαστιζομένου τούτου λαοῦ καί ὁ πατριώτης κύριος Χ"Μάλης, εἰς τοῦ  ὁποίου τήν ἐμπιστοσύνην ἀφιερώθησαν καί σώζονται.

 

Τά πράγματα αὐτά καθ' ἑαυτά, ἀντενεργήσαντα εἰς τό σκοπούμενον, ἐνέκρωσαν τάς ἐνεργείας καί οὓτως ἔτι μένει ἡ νῆσος ὑποκείμενον τῶν στεναγμῶν. Ἤδη δέ ὑψώσασα χεῖρας καί μέ δάκρυα ἐξαιτοῦσα τό ἔλεος τοῦ Θεοῦ, δοκιμάζει ἐκ νέου τήν τύχην της, ἔχουσα βεβαίαν ἐλπίδα εἰς τάς ἀρετάς καί εὐσπλαγχνίαν τῆς ὑμετέρας ἐξοχότητος. Κρούει καί ζητεῖ, διά νά εὓρῃ  ἀνοικτάς ἀγκάλας ۠  θέλει διά νά θελήσῃ καί ὁ Θεός καί οἱ κρατοῦντες καί διανέμοντες τάς τύχας τῶν ἐθνῶν.

 

Ἐξοχώτατε! Ἐν μέσῳ πολλῶν κινδύνων ἐπάσχισα νά ἐγκαρδιώσω τό Ἱερατεῖον καί τούς Προκρίτους, διά νά προσφέρουν τάς ἱκεσίας τοῦ λαοῦ  ἔμπροσθεν τοῦ  Ἑλληνικοῦ Βήματος καί νά ζητήσουν δι' αὐτοῦ τό ἔλεος τοῦ Θεοῦ ۠  διότι εἰς τήν θέσιν μου δέν δύναμαι ἄλλο, εἰμή νά παίξω τήν βαρβαρότητα πρός μικράν ἐλάφρωσιν τῶν μαστιζομένων, νά παρηγορῶ καί νά συμπράττω πάντοτε πρός ὄφελος, ἐλπίζων μετά Θεόν τήν συνδρομήν τῶν δυνατῶν.

 

Λοιπόν, ἄν ἡ πρόνοια τῆς Κυβερνήσεως ἐφεύρῃ τά μέσα τοῦ νά ἐλευθερωθῇ τοῦ ζυγοῦ καί αὓτη ἡ νῆσος, ἡ  ὁποία ἤδη προστρέχει μέ δάκρυα εἰς τήν φιλανθρωπίαν τῆς ἡμετέρας ἐξοχότητος, ἐπλήρωσε καί ὁ δοῦλός του ὑπό τό μυσαρόν πρόσχημα μέρος τῶν ἱερωτέρων χρεῶν τοῦ  ἀνθρώπου πρός τήν πατρίδα του.

 

Ἔχω τήν μεγαλυτέραν τιμήν νά ὑποσημειοῦμαι τῆς ὑμετέρας ἐξοχότητος

ταπεινότατος δοῦλος

Ἀνδρέας ὁ Σολομονίδης

Ἐν Λευκωσίᾳ τῆς Κύπρου

τῇ 19 Αὐγούστου 1828

Πρός τόν Ἐξοχώτατον Κυβερνήτην τῆς

Ἑλλάδος Κύριον Κύριον   Ἰ. Ἀ. Καποδίστριαν

 

Το έγγραφο αυτό του Σολομωνίδη/Χουρσίτ αγά φανερώνει ότι αυτός είχε, στα κρυφά, παραμείνει Χριστιανός και πατριώτης. Είναι επίσης χαρακτηριστικό ότι 7 περίπου χρόνια μετά τον εξισλαμισμό του, στα εμπιστευτικά έγγραφα υπογράφει με το πραγματικό του ονοματεπώνυμο. Επίσημα όμως δεν επανήλθε στους κόλπους της Εκκλησίας αλλά παρέμεινε ενταγμένος (έστω και τυπικά μόνο) στον Ισλαμισμό, μέχρι το τέλος της ζωής του που ήλθε μετά το 1847 (σύμφωνα προς εγγραφές στα κατάστιχα της Αρχιεπισκοπής, όπου φαίνεται ότι ο Σολομωνίδης εξακολουθούσε μέχρι τότε να είναι σημαντικός παράγων και πρωτεύον πρόσωπο στη διαχείριση των κοινών στην Κύπρο۠ βλέπε σχετικά και μελέτη του Κ.Π. Κύρρη περί της οικογενείας των Σολομωνίδηδων, Κυπριακαί Σπουδαί, ΛΓ, 1969, σσ. 127-148).

 

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια