Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Ποταμός μήκους 55 περίπου χιλιομέτρων, στην επαρχία Λευκωσίας. Πηγάζει από τα βουνά του Τροόδους και χύνεται στον κόλπο της Μόρφου. Προτού χυθεί στη θάλασσα, στα βορειοδυτικά της κωμόπολης Μόρφου, ο Σερράχης ενώνεται με τον ποταμό Οβγό.

Ο Σερράχης είναι ο τρίτος μεγαλύτερος σε μήκος ποταμός της Κύπρου μετά τους ποταμούς Πηδιά και Γιαλιά. Οι τρεις κύριοι παραπόταμοί του είναι η Περιστερώνα, το Ακάκι και η Μερίκα. Οι πηγές των δυο πρώτων βρίσκονται στα βουνά της Πιτσιλιάς και ιδιαίτερα στην περιοχή μεταξύ των βουνών της Παπούτσας (1.554 μέτρα) και του Σταυρόπευκου (1.234 μέτρα). Η Μερικά έχει δυο βασικούς παραπόταμους, τον Αλουπό και τον Κούτη, από τους οποίους ο πρώτος πηγάζει από υψόμετρο 700 περίπου μέτρων στα δυτικά του μεταλλείου των Καμπιών, και ο δεύτερος από την κορφή Μούττη του Κλημάτου (1.108 μέτρα) στα νοτιοανατολικά του χωριού Φικάρδου.

Από τις πηγές μέχρι τις εκβολές του Σερράχη εμφανίζεται μια μεγάλη ποικιλία πετρωμάτων, εδαφών και καλλιεργειών. Τα κυριότερα πετρώματα που διασχίζει είναι οι διαβάσες, οι λάβες, οι γάββροι, οι πλαγιογρανίτες, οι βερλίτες, οι αποθέσεις του σχηματισμού Λευκωσίας (ασβεστολιθικοί ψαμμίτες, κροκάλες και ψαμμιτικές μάργες), οι αποθέσεις του σχηματισμού Λευκάρων (κρητίδες, μάργες και κερατόλιθοι), τα αμμοχάλικα της Πλειστόκαινης περιόδου (Σύναγμα), οι αποθέσεις του σχηματισμού Πάχνας (εναλλασσόμενες στρώσεις κρητίδων, μαργών και ψαμμιτών) και οι πρόσφατες αλλουβιακές αποθέσεις της Ολόκαινης γεωλογικής περιόδου. Εξάλλου τα είδη των εδαφών που αναπτύχθηκαν πάνω στα πετρώματα της διαδρομής είναι τα πυριτιούχα, τα φαιοχώματα, τα ασβεστούχα, οι ερυθρογαίες και τα προσχωσιγενή.

Αν και η βροχόπτωση που δέχεται ο ποταμός ψηλά στις πηγές του ξεπερνά τα 800 χιλιοστόμετρα, ωστόσο η μέση ετήσια βροχόπτωση στο μεγαλύτερο τμήμα της διαδρομής του κυμαίνεται μεταξύ 300 και 400 χιλιοστομέτρων.

Τα δελταϊκά ιζήματα του Σερράχη και του Οβγού που αποτέθηκαν στην περιοχή της Μόρφου και δυτικότερα μέχρι το χωριό Πεντάγυια, δημιούργησαν το υδροφόρο στρώμα της Δυτικής Μεσαορίας ή Μόρφου που είναι το κυριότερο υδροφόρο στρώμα της Κύπρου. Το υδροφόρο αυτό στρώμα καταλαμβάνει έκταση 400 τετραγωνικών χιλιομέτρων και το πάχος των αποθέσεων που το αποτελούν κυμαίνεται μεταξύ 30 και 100 μέτρων. Ο μέσος ετήσιος εμπλουτισμός του εξαρτάται από τη ροή των ποταμών Σερράχη και Οβγού, κυμαίνεται δε περί τα 60 εκατομμύρια κυβικά μέτρα. Η άντληση από το υδροφόρο στρώμα υπολογίζεται σε 80 εκατομμύρια κυβικά μέτρα τον χρόνο. Σαν αποτέλεσμα της υπεράντλησης προκλήθηκε εισροή θαλάσσιου νερού μέσα σ' αυτό στις παράκτιες περιοχές. Χαρακτηριστικά, κοντά στη Μόρφου η στάθμη του υπόγειου νερού είναι 1-25 μέτρα κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Από το 1974 το μεγαλύτερο τμήμα του υδροφόρου αυτού στρώματος βρίσκεται κάτω από τουρκική στρατιωτική κατοχή και δεν υπάρχουν πληροφορίες για τη σημερινή του κατάσταση.

Η χρήση της γης κατά μήκος της κοίτης του ποταμού ποικίλλει από κωνοφόρα δέντρα και άγρια χαμηλή βλάστηση μέχρι σιτηρά, νομευτικά φυτά, φυλλοβόλα οπωροφόρα δέντρα, λαχανικά, εσπεριδοειδή και αμπέλια. Η ανόρυξη διατρήσεων κοντά στην κοίτη του ποταμού και τη γύρω περιοχή συνέβαλε στην άρδευση εκτεταμένων εκτάσεων γης που καλλιεργούνται κυρίως με εσπεριδοειδή. Εξάλλου κατά τους χειμερινούς μήνες που ρέει ο ποταμός, το νερό του χρησιμοποιείται για την άρδευση των παρακείμενων φυτειών και εποχιακών καλλιεργειών.

Πάνω στον Σερράχη και τους παραποτάμους του κατασκευάστηκαν τα ακόλουθα πέντε φράγματα:

1. Το 1947 κατασκευάστηκε πάνω στο Ακάκι, παραπόταμο του Σερράχη, το φράγμα του Καλού Χωριού Κλήρου, χωρητικότητας 82.000 μ³. Σκοπός του φράγματος ήταν η άρδευση έκτασης γης 181 εκταρίων η οποία καλλιεργείται με λαχανικά.

2. Το 1962 κατασκευάστηκε πάνω στον Σερράχη το φράγμα Μόρφου, χωρητικότητας 1.879.000 μ³. Σκοπός του φράγματος ήταν εμπλουτισμός των υπογείων υδροφόρων στρωμάτων και η άρδευση έκτασης γης 902 εκταρίων, στην πεδιάδα της Μόρφου, που εκαλλιεργείτο αποκλειστικά με εσπεριδοειδή.

3. Το 1970 κατασκευάστηκε πάνω στον Σερράχη το εμπλουτιστικό φράγμα Πρωτοπαπάς, χωρητικότητας 90.000 μ³.

4. Μεταξύ 1971 και 1973 κατασκευάστηκε πάνω στη συρροή των τριών παραποτάμων του Σερράχη, δηλαδή του Ακακίου, της Μερίκας και της Περιστερώνας, το φράγμα των Μασάρων, χωρητικότητας 2.273.000 μ³. Σκοπός του ήταν ο εμπλουτισμός των υπογείων υδροφόρων οριζόντων της περιοχής τα οποία, λόγω άγριας κι ανεξέλεγκτης εκμετάλλευσης, αντιμετώπιζαν πρόβλημα υπεράντλησης.

5. Μεταξύ 1971 και 1973 κατασκευάστηκε πάνω στο ρυάκι Καμπί, παρακλάδι του Ακακίου, το φράγμα Παλαιχώρι-Καμπί, χωρητικότητας 620.000 μ³. Σκοπός του φράγματος είναι η άρδευση έκτασης γης 156 εκταρίων που καλλιεργείται με φυλλοβόλα οπωροφόρα δέντρα και λαχανικά.

* Σε αρχαίες φιλολογικές πηγές αναφέρεται ποταμός της Κύπρου με τις ονομασίες Σέτραχος και Σάτραχος, που διάφοροι μελετητές ταυτίζουν προς τον σημερινό Σερράχη. Υπάρχει όμως και η πιθανότητα ο αρχαίος Σέτραχος ή Σάτραχος να ήταν ο ποταμός της κοιλάδας της Μαραθάσας, που και σήμερα φέρει την ονομασία Σέτραχος*.

Βλέπε λεπτομερέστερα στο λήμμα Σάτραχος ή Σέτραχος.

Είτε ήταν ο αρχαίος Σάτραχος είτε όχι, ο Σερράχης είχε διαδραματίσει πολύ σημαντικό ρόλο στη ζωή των αρχαίων Κυπριών, από τα Προϊστορικά ήδη χρόνια. Αρδεύοντας τη μεγάλη δυτική κεντρική πεδιάδα της Κύπρου (την πεδιάδα της Μόρφου), ο Σερράχης και οι παραπόταμοί του συνέβαλαν στην ανάπτυξη σπουδαίων προϊστορικών οικισμών (όπως λ.χ. ο οικισμός της Τούμπας του Σκούρου στη Μόρφου, άλλοι οικισμοί ολόγυρα και κατά μήκος της κοιλάδας του ποταμού Οβγού). Η ανάπτυξη, εξάλλου, της ίδιας της Μόρφου και των λοιπών οικισμών της περιοχής της, οφείλεται κατά μεγάλο μέρος στον ποταμό αυτό και στο εμπλουτιστικό του έργο (υδροφόρο στρώμα της Μόρφου).