Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Σανταλάρης- Santalaris. Χωριό της επαρχίας Αμμοχώστου, στη γεωγραφική περιφέρεια της Μεσαορίας, περί τα 20 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της πόλης της Αμμοχώστου. Βρίσκεται στην κατεχόμενη από τα τουρκικά στρατεύματα εισβολής περιοχή της Κύπρου. Γειτονεύει με μερικά άλλα επίσης αμιγή τουρκοκυπριακά χωριά, όπως η Αλόα και η Μαράθα. Και στα τρία αυτά χωριά τον Αύγουστο του 1974 σφαγιάστηκε μεγάλος αριθμός Τουρκοκυπρίων από Ελληνοκύπριους ατάκτους. 

Γεωγραφία

Ο Σανταλάρης είναι κτισμένος στον κάμπο της Μεσαορίας, σε μέσο υψόμετρο 30 μέτρων.

 Από γεωλογικής απόψεως, στη διοικητική έκταση του χωριού κυριαρχούν οι αποθέσεις του σχηματισμού Αθαλάσσας (ασβεστολιθικοί ψαμμίτες και άμμοι), το Σύναγμα (άμμοι και χαλίκια της Πλειστόκαινης περιόδου) και οι πρόσφατες αλλουβιακές αποθέσεις της Ολόκαινης γεωλογικής περιόδου. Πάνω στα πετρώματα αυτά αναπτύχθηκαν εδάφη τέρρα ρόζα, καφκάλλες και προσχωσιγενή.

 Ο Σανταλάρης δέχεται μια μέση ετήσια βροχόπτωση περί τα 350 χιλιοστόμετρα. Στην περιοχή του καλλιεργούνταν, πριν από την τουρκική εισβολή του 1974, οι ξηρικές καλλιέργειες και ιδιαίτερα τα σιτηρά και τα νομευτικά φυτά.

 Όσον αφορά τη κτηνοτροφία, το 1973 εκτρέφονταν από 15 κτηνοτρόφους 389 πρόβατα, 138 κατσίκες, 7 βόδια, 4 αγελάδες και 670 πουλερικά.

Από συγκοινωνιακής απόψεως, ο Σανταλάρης συνδέεται στα δυτικά με το χωριό Μαράθα (περί τα 2,5 χμ.) και στα ανατολικά με το χωριό Αλόα (περί τα 2,5 χμ.) και μέσω του με την πόλη της Αμμοχώστου. Συνδέεται επίσης με χωματόδρομους στα βορειοδυτικά με το χωριό Μηλιά (περί τα 3,5 χμ.) και στα νοτιοανατολικά με το χωριό Στύλλοι (περί τα 5,5 χμ.).

Πληθυσμός 

Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία οι πλήρεις απογραφές πληθυσμού έχουν ως ακολούθως:

Ιστορία

Το χωριό αυτό είναι το αναφερόμενο ως φέουδο Salari κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας. Έτσι είναι, εξάλλου, σημειωμένο το χωριό σε παλαιούς χάρτες.

Οι Οθωμανοί  ισχυρίζονται ότι το χωριό είχε ιδρυθεί από Τούρκους μετά την κατάκτηση της Κύπρου το 1570-71, κι ότι εξ αρχής η ονομασία του ήταν Sandallar. Ωστόσο ο ισχυρισμός αυτός καταρρίπτεται από το γεγονός ότι το χωριό υφίστατο και πριν από το 1570, δηλαδή πριν από την άφιξη των Οθωμανών στην Κύπρο.

Θεωρείται πιθανότερο ότι η αρχική ονομασία του χωριού ήταν αγιολογική: Άγιος Ιλαρίων.   Ίσως κατά τα Βυζαντινά χρόνια να είχε ιδρυθεί το χωριό γύρω ή κοντά σε μικρό μοναστήρι του Αγίου Ιλαρίωνος, απ' όπου πήρε την ονομασία του. Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας η ονομασία του χωριού μεταφράστηκε σε Sant Hilarion, απ' όπου το συντομότερο Sa-lari (Salari, όπως βρίσκεται σημειωμένο σε παλαιούς χάρτες). Αυτή είναι η πιθανότερη εκδοχή, κι όχι οποιαδήποτε σχέση του χωριού με... σάνδαλα απ' όπου, κατά τους Τούρκους, το τουρκικό Sandallar. Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας οι ντόπιοι πρόφεραν το χωριό με τη ξενική μετάφραση της ονομασίας του: Σαντ-Ιλάριον, απ' όπου τελικά Σανταλάρης.

Το 1981 η τουρκοκυπριακή ηγεσία ένωσε τα τρία γειτονικά χωριά (Σανταλάρης, Αλόα και Μαράθα) σε ένα οικισμό στον οποίο έδωσε την ονομασία Sehitler.

Η σφαγή

Στο Σανταλάρη, την Αλόα και τη Μαράθα, τα τρία αυτά τουρκοκυπριακά χωριά της Αμμοχώστου, που αριθμούσαν συνολικά γύρω στους 200 κατοίκους, στις 14 Αυγούστου 1974, δολοφονήθηκαν εν ψυχρώ 106 άνθρωποι. Κυρίως γυναικόπαιδα. Υπάρχουν μαρτυρίες ότι το έγκλημα το έκαναν γύρω στους σαράντα Ελληνοκύπριους, οι οποίοι μέσα στο χάος του πολέμου έδρασαν σαν συμμορίτες και επί μέρες λυμαίνονταν τα τουρκοκυπριακά χωριά και βασάνιζαν με αγριότητα τον κόσμο. Μαρτυρία μάλιστα, που δημοσίευσε το 2007 ο Ανδρέας Παράσχος έλεγε ότι το έγκλημα το έκαναν όλοι μαζί, αλλά την σκανδάλη την πάτησαν τρία άτομα, γνωστά σε όλη την περιοχή.

Η Μαράθα, ο Σανταλάρης και η Αλόα ήταν τρία μικρά αμιγώς τουρκοκυπριακά χωριά, βόρεια της Αμμοχώστου, με πληθυσμό (1973) 124, 100 και 46 κατοίκων αντίστοιχα, δίπλα από το ελληνοκυπριακό χωριό Περιστερωνοπηγή.

Τον Ιούλιο του 1974, μετά την πρώτη τουρκική εισβολή, όλοι οι άνδρες μάχιμης ηλικίας συνελήφθησαν και μεταφέρθηκαν ως αιχμάλωτοι πολέμου από άντρες της ΕΟΚΑ Β΄ σε στρατόπεδα συγκέντρωσης αιχμαλώτων αρχικά στην Αμμόχωστο  (περιοχή Καράολος) και από εκεί, έπειτα στη Λεμεσό (στο σταδιο ΓΣΟ).  Έπειτα από την απομάκρυνση των ανδρών, σύμφωνα με τις μαρτυρίες που κατατέθηκαν από την δημοσιογράφο Σεβγκιούλ Ουλουνταγ, άντρες της ΕΟΚΑ Β' μάζεψαν τα γυναικόπαιδα στο ελληνικό σχολείο της Περιστερωνοπηγής. Αναφέρονται καθημερινοί βιασμοί κοριτσιών, γυναικών και αγοριών από τις 21 Ιουλίου έως τις 14 Αυγούστου. Ο δημοσιογράφος Ανδρέας Παράσχος αναφέρει πως οι δράστες κόμπαζαν στον καφενέ του χωριού, και καλούσαν συγχωριανούς να συνευρευθούν με Τουρκοκύπριες, ενώ αργότερα βίασαν και παιδιά.

Στις 14 Αυγούστου, οι δράστες έκλεψαν αιγοπρόβατα από τη Μαράθα, προκειμένου να γιορτάσουν τον Δεκαπενταύγουστο. Όμως την ίδια ημέρα ξεκίνησε η δεύτερη φάση της τουρκικής εισβολής και οι δράστες αποφάσισαν να μην αφήσουν μάρτυρες, εκτελώντας όλο τον πληθυσμό που βρισκόταν τότε στα χωριά. Στη Μαράθα και τον Σανταλάρη θανατώθηκαν 84-89 άτομα τα οποία είχαν πρώτα δέσει. Στη συνέχεια τα έκαψαν τα έθαψαν, με εκσκαφέα, σε σκουπιδότοπο, προσπαθώντας να εξαφανίσουν τα ίχνη. Ο ιμάμης  της Μαράθας αργότερα δήλωσε ότι υπήρχαν 90 κάτοικοι στο χωριό πριν την σφαγή, και πως απέμειναν μόνο έξι. Στους νεκρούς συμπεριλαμβάνονταν ηλικιωμένοι άνθρωποι και παιδιά. Στην Αλόα, μόλις τρία άτομα απέμειναν μετά τη σφαγή.

Αποκάλυψη

Η πρώτη προσπάθεια για ανεύρεση των θυμάτων έγινε από τον τουρκικό στρατό όταν κατέλαβε το χωριό, ωστόσο απέβη άκαρπη. Τυχαία, την 1η Σεπτεμβρίου 1974, ένα παιδί, καθώς έψαχνε στον σκουπιδότοπο της Μαράθας, είδε ένα ανθρώπινο μέλος να προβάλλει από τα σκουπίδια και έτσι ανακαλύφθηκε ο ομαδικός τάφος.

Στις 3 Σεπτεμβρίου 1974, έγινε η εκταφή των νεκρών από τον τουρκικό στρατό και τον ΟΗΕ (το σουηδικό απόσπασμα}. Αναγνωρίστηκαν δύο μητέρες να κρατούν στα χέρια τους τα μωρά τους. Το Assosiated Press χαρακτήρισε τα πτώματα «τόσο κακοποιημένα και αποσυντεθειμένα ώστε κομματιάζονταν όταν οι στρατιώτες τους έβγαζαν από τον σκυβαλότοπο με φτυάρια». Ο Κιαμίλ Μερίτς, κάτοικος της Μάραθας, δήλωσε ότι στον τάφο βρέθηκε η γυναίκα του «να κρατά το μικρότερο παιδί μας, 18 μηνών, και το μωρό μου είχε σαράντα σφαίρες στο σώμα του».

Δράστες 

Στις 14 Αυγούστου 2009, η τουρκοκυπριακή εφημερίδα Volkan δημοσίευσε ονόματα 15 Ελληνοκυπρίων, κατοίκων των χωριών Περιστερώνας και  Πηγή, τους οποίους κατονόμασε ως δράστες της σφαγής, πράγμα που οδήγησε τον τότε γενικό εισαγγελέα Πέτρο Κληρίδη  να ζητήσει τον εντοπισμό των 15 Ελληνοκυπρίων από την αστυνομία. Μέχρι το 2010, λήφθηκαν καταθέσεις από 12 υπόπτους από τους 15 που είχε κατονομάσει η «Volkan», καθώς και από άλλα πρόσωπα. Ο φάκελος επιστράφηκε στον Γενικό Εισαγγελέα το καλοκαίρι του 2010, για να τον επιστρέψει εκείνος πάλι στην Αστυνομία, με νέες οδηγίες. Το 2011 και 2012 δεν έγινε κάτι συγκεκριμένο, ενώ το 2013 ζητήθηκε βοήθεια από τη Σουηδία, στελέχη της οποίας ήταν μέλη της αποστολής του ΟΗΕ που διεξήγαγε τις εκταφές τον Σεπτέμβρη του 1974. Τέλη του 2013 παραλήφθηκαν οι καταθέσεις των Σουηδών σε επιστολές. Ακολούθησε λήψη καταθέσεων από Σουηδούς αξιωματικούς και στρατιώτες. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, η αστυνομία της Κύπρου γνωρίζει τους δράστες, αλλά δεν τους διώκει. Άλλη μαρτυρία Ελληνοκύπριου, ανεβάζει τον αριθμό των συμμετεχόντων σε 30. Όταν ο Ανδρέας Παράσχος δημοσίευσε τα αρχικά των ονομάτων στην εφημερίδα Πολίτης, δέχτηκε απειλές από μέλη των οικογενειών των φερόμενων ως δραστών.

Πηγή:

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια