Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Σημαντικός σύγχρονος Κύπριος ζωγράφος και γλύπτης. Γεννήθηκε στο χωριό Μαραθόβουνος της επαρχίας Αμμοχώστου στις 8 Ιουλίου 1924 και πέθανε πρόωρα, σε ηλικία 44 χρόνων στις 13 Ιουλίου 1968. Καταγόμενος από φτωχή αγροτική οικογένεια, προσπάθησε να μορφωθεί στηριζόμενος στις δικές του βασικά δυνάμεις. Το 1943, σε ηλικία 19 χρόνων, κατετάγη εθελοντής στον αγγλικό στρατό (Κυπριακό Σύνταγμα), όπου και υπηρέτησε μέχρι το τέλος του δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου. Αποστρατεύτηκε το 1946.

Ως στρατιώτης υπηρέτησε στην Αίγυπτο (Δεκέμβριος του 1943 έως Μάιος του 1944) και στην Ιταλία στη συνέχεια, σε λόχο του βασιλικού μηχανικού. Μετά την αποστράτευσή του πήγε στην Αγγλία όπου, δυο χρόνια αργότερα (το 1948) ενεγράφη στο St. Martin’s School of Art. Τον Σεπτέμβριο του 1949 ενεγράφη στο Heatherley’ School of Art, στο οποίο και σπούδασε κατά τα επόμενα έξι χρόνια. Ταυτόχρονα, και προκειμένου ν’ ανταποκριθεί στα έξοδα των σπουδών του, ήταν αναγκασμένος να εργάζεται σε διάφορες δουλειές και συχνότερα ως σερβιτόρος ή γκαρσόνι σε εστιατόρια και καφενεία.

Μεταξύ του 1952 και του 1954 πήρε μέρος σε διάφορες εκθέσεις, μαζί με άλλους φοιτητές του Heatherley’s. To φθινόπωρο του 1954 επέστρεψε στην Κύπρο και στα τέλη του ιδίου χρόνου εξέθεσε έργα του στο British Council στη Λευκωσία. Τον Απρίλιο του 1956 έφυγε ξανά για το Λονδίνο κι απ’ εκεί πήγε στο Παρίσι με σκοπό να συνεχίσει τις σπουδές του στην Τέχνη. Στο Παρίσι έφθασε τον Ιούλιο του 1956 και ενεγράφη στο ατελιέ του André Lhote. Όπως και στο Λονδίνο, έτσι και στο Παρίσι έζησε μποέμικη αλλά και δύσκολη (κυρίως από οικονομικής απόψεως) ζωή. Τον Ιούλιο του 1957 πήγε ξανά στο Λονδίνο και στη συνέχεια επεσκέφθη την Ιταλία. Απ’ εκεί επέστρεψε στην Κύπρο, όπου τον Δεκέμβριο του 1957 εξέθεσε έργα του στο ξενοδοχείο «Λήδρα Πάλας» στη Λευκωσία. Τον Ιανουάριο του 1958 εξέθεσε στη Λεμεσό κι αμέσως μετά έφυγε ξανά για το Παρίσι, για να συνεχίσει στο ατελιέ του Lhote.

Το καλοκαίρι του 1959 εγκατέλειψε ξανά το Παρίσι. Ταξίδευσε στην Ελβετία και στην Ιταλία κι επέστρεψε στην Κύπρο. Εγκαταστάθηκε στη Λευκωσία, όπου το 1960 ίδρυσε μαζί με τον Γκλυν Χιουζ τη γκαλερύ «Απόφαση». Συνεχίζοντας να έχει πάντοτε οικονομικά προβλήματα, δέχθηκε θέση καθηγητή τέχνης στην Αγγλική Σχολή Λευκωσίας.

Η γκαλερύ «Απόφαση» ήταν εργαστήρι αλλά κι ένα μικρό και ζωντανό κέντρο για τους λίγους (τότε) ανθρώπους των γραμμάτων και της τέχνης. Εξελίχθηκε ακόμη σε χώρο για θεατρικές παραστάσεις, για διαλέξεις, εκθέσεις, μουσικές εκδηλώσεις, ακόμη και παραστάσεις Καραγκιόζη. Στη γκαλερύ αυτή εξέθεσε για πρώτη φορά έργα του κι ο μεγάλος λαϊκός καλλιτέχνης Μιχαήλ Κκάσιαλος.

Τον Ιούλιο του 1963 ο Χριστόφορος Σάββα πήγε στον Ισραήλ, όπου έζησε για λίγο σε ένα κοινόβιο καλλιτεχνών στην πλαγιά του όρους Καρμέλ. Επιστρέφοντας στην Κύπρο έφερε μαζί του και την ιδέα δημιουργίας στην Κύπρο ενός παρόμοιου κοινοβίου καλλιτεχνών, μάλιστα βρήκε και τον χώρο: ένα μεγάλο εγκαταλειμμένο κτίριο κοντά στη Λάπηθο. Ωστόσο η προσπάθειά του αυτή δεν υλοποιήθηκε.

Τον Νοέμβριο του 1964 ο Χριστόφορος Σάββα νυμφεύθηκε την Αγγλίδα Christine Duroe. Την ίδια περίοδο λειτουργούσε στη Λευκωσία και μια μικροσκοπική ταβέρνα, που την ονόμασε επίσης «Απόφαση» (βλέπε Βίντεο Ψηφιακός Ηρόδοτος Αρχείου ΡΙΚ), η οποία συγκέντρωνε (όπως κι η γκαλερύ) τους ανθρώπους της τέχνης και των γραμμάτων.

Στο μεταξύ εργαζόταν εντατικά και μεταξύ 1964 και 1968 οργάνωσε αρκετές εκθέσεις έργων του στη Λευκωσία (βλέπε Βίντεο Ψηφιακός Ηρόδοτος Αρχείου ΡΙΚ). Το τέλος του 1967 αρρώστησε. Τον Ιούνιο του 1968 πήγε στην Αγγλία, κι εκεί πέθανε στις 13 Ιουλίου του ίδιου χρόνου. Ο γιος του Μάρκος Χριστόφορος γεννήθηκε τρεις εβδομάδες μετά τον θάνατό του. Πιο πριν, το 1965, είχε αποκτήσει μια κόρη, την Κίκα.

Η σύντομη παρουσία του Χριστόφορου Σάββα στη σύγχρονη κυπριακή τέχνη ήταν ιδιαίτερα σημαντική αλλά και καθοριστική. Πρωτοπόρος ο ίδιος σε αρκετούς τομείς, συνέβαλε σε πολύ μεγάλο βαθμό στην ανανέωση των καλλιτεχνικών πραγμάτων του τόπου, στην εισαγωγή στην Κύπρο των συγχρόνων καλλιτεχνικών ρευμάτων αλλά και στην πρόκληση του γενικότερου ενδιαφέροντος για την τέχνη στο κοινό της Κύπρου. Υπήρξε, εκτός από καλλιτέχνης, και πρωτοπόρος σε διάφορες εκφάνσεις της πολιτιστικής ζωής του τόπου, τόσο με την γκαλερύ «Απόφαση» όσο και με τη συμμετοχή του σε διάφορες κινήσεις (όπως η Παγκύπρια Ένωση Φιλοτέχνων, που ιδρύθηκε το 1955, και το Επιμελητήριο Καλών Τεχνών Κύπρου, που ιδρύθηκε το 1964).

Ο Χριστόφορος Σάββα (βλέπε Βίντεο Ψηφιακός Ηρόδοτος Αρχείου ΡΙΚ) εργάστηκε με πληθώρα υλικών. Ζωγράφισε σε ελαιογραφίες και υδατογραφίες, σε σχέδια με μελάνι και μολύβι, έκαμε λινογκραβούρες, έργα με μεικτά υλικά, υφασματογραφίες, έργα ανάγλυφα με τσιμέντο κι άλλα υλικά, ψηφιδωτές συνθέσεις, γλυπτά με τσιμέντο, σίδηρο, σύρμα κι άλλα υλικά, ανάγλυφα έργα με καρφίτσες κλπ.

Μεταθανάτιες εκθέσεις

Μετά το θάνατό του οργανώθηκαν κατά καιρούς εκθέσεις έργων του. Η μεγαλύτερη έγινε στη Λευκωσία το 1981 στο Φεστιβάλ Λευκωσίας (Βλέπε Βίντεο Ψηφιακός Ηρόδοτος Αρχείου ΡΙΚ). Με την ευκαιρία αυτή η Μορφωτική Υπηρεσία του υπουργείου Παιδείας εξέδωσε το βιβλίο Χριστόφορος Σάββα, η ζωή και το έργο του, με κείμενα και πλούσια εικονογράφηση.

Επίσης, με μια μεταθανάτια έκθεση του Χριστόφορου Σάββα με τίτλο «Πρόωρα, Ξανά», η Κύπρος συμμετείχε στη 58η Διεθνή Έκθεση Τέχνης La Biennale di Venezia στις 11 Μαΐου 2019. «Η επιστροφή του έργου του Σάββα στη Βενετία αποτελεί τόσο φόρο τιμής σε μια θεμελιώδη μορφή της κυπριακής τέχνης, όσο και την αφορμή για αναστοχασμό ως προς τους μηχανισμούς που οδήγησαν στη διαμόρφωση της εικόνας του νέου κυπριακού κράτους και την πορεία που ακολούθησε η τέχνη στο νησί μετά την ανακήρυξη της Ανεξαρτησίας» σημειώνεται σε ανακοίνωση Τύπου του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού σχετικά με την κυπριακή συμμετοχή στην Μπιενάλε Βενετίας.

Η έκθεση του Χριστόφορου Σάββα στο Κυπριακό Περίπτερο στην Μπιενάλε Βενετίας 2019 είναι μέρος μιας μακροπρόθεσμης έρευνας γύρω από την παρακαταθήκη του καλλιτέχνη και τους τρόπους με τους οποίους οι βασικές θεματικές που ανιχνεύονται μέσα από τη ζωή και το έργο του εξακολουθούν να αντηχούν σε τοπικό και διεθνές επίπεδο. Η πρώτη έκφανση του πρότζεκτ των Πολιτιστικών Υπηρεσιων του υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού ήταν μια ερευνητική έκθεση μεγάλης κλίμακας με τίτλο «Χριστόφορος Σάββα, Πρόωρα Παρών» που παρουσιάστηκε τον Μάιο του 2019 στο ανακαινισμένο κτήριο της Κρατικής Πινακοθήκης Σύγχρονης Τέχνης – ΣΠΕΛ στη Λευκωσία. (Βλέπε Χριστόφορος Σάββα, 50 Χρόνια μετά)

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ

• 8 Ιουνίου 1924 Γεννήθηκε στο χωριό Μαραθόβουνος.
• 1943 -1946 Κατατάσσεται στο Κυπριακό Σύνταγμα του αγγλικού στρατού, ανταποκρινόμενος σε έκκληση του ΑΚΕΛ ενάντια φασισμό.
• 1947 Μεταναστεύει στην Αγγλία. Παίρνει νυχτερινά μαθήματα τέχνης.
• 1948-1954 Φοιτά στο Heatherley’s School of Fine Art. Απασχολείται παράλληλα ως γκαρσόνι, καστανάς ή μοντέλο στη Σχολή, για να βγάλει λεφτά. 1952 – 1954 Δημιουργεί με τρεις συμφοιτητές του την ομάδα Pimlico και εκθέτουν στο Λονδίνο. Η ομάδα μετονομάζεται σε “Young Contemporaries” και εκθέτει στην γκαλερί Burlington.
• 14 Ιουνίου 1954 Επιστρέφει στην Κύπρο με τον συμφοιτητή και φίλο του Roddy Maude-Roxby. Επιδιώκει να γνωρίσει τον ζωγράφο Γεώργιο Πολ. Γεωργίου. 18-24 Νοεμβρίου 1954 Πραγματοποιεί την πρώτη έκθεσή του στην Κύπρο με τον Roddy Maude-Roxby.
• 25 Νοεμβρίου 1954 Ο Στας Παράσχος γράφει αρνητική κριτική για την έκθεση στην εφημερίδα Εμπρός.
• Δεκέμβριος 1954 Ο Maude-Roxby επιστρέφει στην Αγγλία.
• Αρχές 1955 Μετακομίζει στην οδό Σοφοκλέους 6, στην Παλιά Λευκωσία. Σε γράμμα λέει ότι αισθάνεται μοναξιά στην Κύπρο γιατί δεν έχει κανέναν να μιλήσει για τέχνη. Αναφέρεται στον νέο του φίλο, τον ποιητή Παντελή Μηχανικό, ο οποίος τον σπρώχνει να γράψει ποίηση, κάτι που κάνει. Αναφέρει επίσης ότι γνώρισε τον Νίκο Χατζηκυριάκο Γκίκα.
• Μάιος 1955 Εκθέτει με τους Τηλέμαχο Κάνθο, Sigmund Pollitzer και τρεις Άγγλους στρατιώτες. Εργάζεται για τα σκηνικά του θεατρικού έργου του Δημήτρη Φωτιάδη “Θεοδώρα”. Ο Φωτιάδης του στέλλει επιστολή όπου αναφέρει ότι τα σκηνικά ήταν καλύτερα από αυτά που είχαν γίνει για την παράσταση στην Ελλάδα.
• Αύγουστος 1955 Συναντά τον Gerard G. Cruikshank (τον οποίο είχε γνωρίσει παλιά στο Λονδίνο), που θα γίνει ένας από τους μεγαλύτερους συλλέκτες έργων του και οικονομικός υποστηρικτής του.
• Δεκέμβριος 1955 Οργανώνει τη δεύτερη ατομική του έκθεση στο ξενοδοχείο Λήδρα Πάλας. Τα έσοδα από τις πωλήσεις μόλις καλύπτουν τα έξοδά του.
• Ιανουάριος 1956 Πρωτοστατεί στην ίδρυση της Παγκύπριας Ένωσης Φιλοτέχνων.
• 29 Μαρτίου 1956 Εγκαίνια της τρίτης ατομικής του έκθεσης στο οίκημα της Ένωσης Φιλοτέχνων.
• Ιούνιος 1956 Πηγαίνει στο Παρίσι για να συνεχίσει τις σπουδές του. Φοιτά στο ατελιέ του Andre Lhote. Κατοικεί στο ξενοδοχείο Namur στο Μοντπαρνάς. Καλοκαίρι 1956 Ταξιδεύει στη Νότιο Γαλλία και στη Γενεύη. Ζωγραφίζει τοπία. Σεπτέμβριος 1956 Συναντά τον Αδαμάντιο Διαμαντή ο οποίος επισκεπτόταν το Παρίσι για μια βδομάδα.
• Ιούλιος 1957 Επιστρέφει στην Κύπρο
• 13-26 Δεκεμβρίου 1957 Τέταρτη ατομική έκθεση στο Λήδρα Πάλας. Μάρτιος 1958 Επιστρέφει στο Παρίσι στο ατελιέ του Lhote.
• Μάιος 1959 Επιστρέφει στην Κύπρο.
• Σεπτέμβριος 1959 Αρχίζει να διδάσκει τέχνη στην Αγγλική Σχολή Λευκωσίας.
• Μάιος 1960 Δημιουργεί με τον Γκλυν Χιούζ την γκαλερί “Απόφαση” στην οδό Σοφοκλέους 6 και την εγκαινιάζουν στις 8 Μαΐου, με κοινή έκθεσή τους.
• Σεπτέμβριος I960 Η “Απόφαση” μετακομίζει στην οδό Απόλλωνος 44Α.
• 1961 Ανοίγει μικρή ταβέρνα σε πάροδο της οδού Ρηγαίνης. Την ονομάζει “Απόφαση”.
• Μάιος 1961 Παρουσιάζεται στην γκαλερί “Απόφαση” η πρώτη έκθεση έργων τού Μιχαήλ Κκάσιαλου. Τα εγκαίνια τελεί ο Αδαμάντιος Διαμαντής.
• Οκτώβριος 1961 Πραγματοποιείται στην “Απόφαση” η πρώτη κοινή έκθεση Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων καλλιτεχνών.
• Φεβρουάριος 1963  Ο ποιητής Θεοκλής Κουγιάλης και ο εικαστικός Χριστόφορος Σάββα, σε μια ιστορικής σημασίας καλλιτεχνική συνεργασία, παρουσιάζουν το πρώτο γνωστό κυπριακό Livre d’artiste (Βιβλίο του καλλιτέχνη). Ο όρος περιγράφει ένα κίνημα που εμφανίζεται στις αρχές του 20ού αιώνα, όπου ποίηση και ζωγραφική παρουσιάζονται συνυφασμένες και σε διάλογο στην ίδια επιφάνεια, διατηρώντας ταυτόχρονα την πρωτοτυπία και την ταυτότητά τους. Ο Χριστόφορος, που είχε γνωρίσει τις μεθόδους και τις τεχνικές του κινήματος κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Παρίσι, διέβλεψε, στη συνεργασία του με τον Θεοκλή, μιαν ευκαιρία να δοκιμάσει την εφαρμογή τους. Συγκεκριμένα η έκθεση  ποιημάτων του Κουγιάλη παρουσιασμένα με ακουαρέλες  του Χρ. Σάββα άνοιξε στη γκαλερί Απόφαση στις 9 Φεβρουαρίου 1963.
• Ιούλιος 1963 Επισκέπτεται στο Ισραήλ το κοινόβιο καλλιτεχνών Ein Harod και οραματίζεται να δημιουργήσει ένα παρόμοιο στην Κύπρο. Όνειρο, όμως, που ποτέ δεν πραγματοποιήθηκε.
• Αύγουστος 1963 Συναντά για πρώτη φορά την Κριστίν Γουότερχαουζ, την οποία παντρεύεται το Νοέμβριο του 1964.
• 1965 Κλείνει την γκαλερί “Απόφαση”.
• 12 Σεπτεμβρίου 1965 Γεννιέται η κόρη του Κίκα.
• 1966 Ο ποιητής Κύπρος Χρυσάνθης εκδίδει την ποιητική συλλογή “Δέκα Αντιποιήματα πάνω σε υφασματoγραφίες” εμπνευσμένη από υφασματογραφίες του Χρ. Σάββα.
• 1966-1967 Διατελεί πρόεδρος του Ε.ΚΑ.ΤΕ
• 12-20 Μαΐου 1968 Αναδρομική έκθεση στο Ινστιτούτο Γκαίτε στη Λευκωσία.
• Ιούνιος 1968 Εκπροσωπεί την Κύπρο στην Μπιενάλε Βενετίας.
• 13 Ιουλίου 1968 Πεθαίνει σε νοσοκομείο στο Σέφιλντ.