Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Στην ευρύτερη περιοχή του χωριού Πύλα υπάρχουν διάφοροι αρχαιολογικοί χώροι που αποδεικνύουν ότι η περιοχή είχε κατοικηθεί από τα αρχαιότατα χρόνια. Διάφορα ευρήματα παρουσιάζονταν κατά καιρούς, πριν από το 1950, κυρίως ευρήματα που ανακαλύπτονταν από χωρικούς. Η σπουδαιότητα του αρχαιολογικού χώρου έγινε περισσότερο κατανοητή το 1952, όταν παρουσιάστηκε αριθμός χρυσών αντικειμένων που ανεκαλύφθη από τυμβωρύχους. Τα αντικείμενα αυτά, τουλάχιστον όσα έγιναν γνωστά, αγοράστηκαν από το Κυπριακό Μουσείο για 26 λίρες τον Μάρτιο του 1952 και περιελάμβαναν κυρίως κοσμήματα. Ο αρχαιολόγος Πορφύριος Δίκαιος έκαμε τότε (1952) τις πρώτες έρευνες στην περιοχή Πύλας. Το 1953 έγιναν προκαταρκτικές έρευνες στην τοποθεσία Κοκκινόκρεμμος. Συστηματικές ανασκαφές άρχισαν το 1979 και συνεχίστηκαν το 1981 και 1982.

Η τοποθεσία Κοκκινόκρεμμος βρίσκεται περί τα 3 χμ. προς τα νοτιοανατολικά του χωριού Πύλα. Σε ένα πλάτωμα του λόφου, και σε υψόμετρο 63 περίπου μέτρων, βρέθηκαν κατά τις ανασκαφές τα κατάλοιπα οικισμού που χρονολογείται στην Ύστερη εποχή του Χαλκού. Ανατολικότερα του οικισμού αυτού και πολύ κοντά του (περί τα 300 μ. και χαμηλότερα, στους πρόποδες του λόφου), στην τοποθεσία Στενό, βρέθηκαν τα κατάλοιπα άλλου μικρού οικισμού καθώς και νεκροταφείου, επίσης της Ύστερης εποχής του Χαλκού. Οικισμός και νεκροταφείο της ίδιας περιόδου βρέθηκαν και στην τοποθεσία Βεργί, 3,5 χμ. νοτιοδυτικά του Κοκκινόκρεμμου. Τέλος, στην παραθαλάσσια τοποθεσία Κουκκουφούδκια, δεξιά του δρόμου προς τη Δεκέλεια και νοτιοανατολικά της τοποθεσίας Στενό (περί το 1 χμ. από αυτή), βρέθηκε νεκροταφείο της ίδιας περιόδου. Επίσης, προκαταρκτικές έρευνες έδειξαν την πιθανότητα ύπαρξης ενός ακόμη αρχαιολογικού χώρου της Ύστερης εποχής του Χαλκού, στην τοποθεσία Σταυρός, πολύ κοντά στο χωριό Πύλα.

Η ύπαρξη όλων αυτών των καταλοίπων φανερώνει ότι η ευρύτερη περιοχή της Πύλας ήταν αρκετά πυκνοκατοικημένη κατά την Ύστερη εποχή του Χαλκού (1650-1050 π.Χ.), ενώ τα διάφορα ευρήματα τείνουν ν' αποδείξουν ότι οι οικισμοί είχαν ιδρυθεί μεταξύ του 1300 και του 1200 π.Χ. και κατοικήθηκαν μέχρι το τέλος της περιόδου.

Η τοποθεσία Κοκκινόκρεμμος, νοτιοανατολικά του χωριού Πύλα, είναι ο σημαντικότερος από τους ως σήμερα ερευνηθέντες αρχαιολογικούς χώρους της περιοχής του. Ο οικισμός, στην κορυφή του οροπεδίου και στην άκρη του γκρεμού που βρίσκεται στα ανατολικά του, είχε ιδρυθεί σε θέση που πρόσφερε θαυμάσια φυσική οχύρωση. Ωστόσο ο οικισμός ήταν ενισχυμένος για την άμυνά του και με ισχυρό τείχος. Το ανατολικό τείχος, κατά μήκος του γκρεμού, που κατάλοιπά του σώζονται, είχε πάχος κατά μέσον όρο 0,65 μ. Το ανατολικό τείχος δεν ήταν ανεξάρτητο οικοδομικό έργο αλλά συνδεόταν με τις κατοικίες κι αποτελούσε τον εξωτερικό τους τοίχο. Το εξωτερικό τείχος στο δυτικό άκρο του οροπεδίου ήταν ισχυρότερο του ανατολικού, με μέσο πάχος 0,80 μ.

Ο οικισμός στην τοποθεσία Κοκκινόκρεμμος απετελείτο από σχετικά μεγάλες κι άνετες κατοικίες και βοηθητικούς χώρους που αποτελούσαν, πολλές μαζί, χωριστά οικοδομικά συγκροτήματα. Ένα χαρακτηριστικό γεγονός είναι ότι σε πολλά δωμάτια βρέθηκαν πίθοι κι άλλα αγγεία. Άλλο χαρακτηριστικό της τοπικής αρχιτεκτονικής στον Κοκκινόκρεμμο είναι η διάταξη των δωματίων γύρω από μια εσωτερική αυλή, ή κατά μήκος μιας εξωτερικής αυλής, Ο οικισμός στον Κοκκινόκρεμμο διακρίνεται από αρχιτεκτονικά στοιχεία που ανευρίσκονται και σε άλλους οικισμούς της Κύπρου της ιδίας περιόδου, όπως στο Κίτιον, στην Καλαβασό-Άγιο Δημήτριο, στη Μάα-Παλαιόκαστρο (κόλπος των Κοραλλίων), στο Μαρώνι κ.α. Η αρχιτεκτονική τέτοιων οικισμών χαρακτηρίζεται, μεταξύ άλλων, από αυστηρή πολεοδομική διάταξη, επιμελημένο ισοδομικο οικοδομικό σύστημα με πελεκητές πέτρες, συμμετρία στην εσωτερική διαρρύθμιση του χώρου και ισχυρές οχυρώσεις.

Τα κινητά ευρήματα τόσο από την τοποθεσία Κοκκινόκρεμμος όσο κι από τις άλλες τοποθεσίες με οικισμούς και νεκροταφεία της περιοχής, περιλαμβάνουν ένα μεγάλο αριθμό ειδών αγγειοπλαστικής και χάλκινων ειδών, ιδίως εργαλείων. Μερικά από τα ανευρεθέντα αγγεία είναι κατασκευασμένα από αιγυπτιακό αλάβαστρο, ενώ αρκετά άλλα είναι μυκηναϊκά και μινωικά (κρητικά). Τα χρυσά ευρήματα περιλαμβάνουν είδη μικροτεχνίας, όπως σκουλαρίκια και περιλαίμια. Έχουν βρεθεί επίσης μερικά ασημένια αντικείμενα.

Ένα άλλο εύρημα των οικισμών στην περιοχή της Πύλας είναι παραστάσεις με «κέρατα καθοσιώσεως», που απαντώνται και σε άλλους αρχαιολογικούς χώρους της Κύπρου (όπως στη Μύρτου-Πηγάδες, στο Κίτιον, στην Παλαίπαφο). Το θρησκευτικό αυτό σύμβολο είχε χρησιμοποιηθεί εκτεταμένα στην Κρήτη και στις Μυκήνες (όπως και στην Πύλο, επίσης στην Πελοπόννησο, στην αρχαία μυκηναϊκή επικράτεια, της οποίας η ονομασία συνδέεται ετυμολογικά με την ονομασία του χωριού Πύλα). Με τις Μυκήνες συνδέονται και δείγματα αγγειοπλαστικής της Πύλας, βασικά αμφορείς και κρατήρες από τους τάφους των νεκροταφείων της περιοχής. Ένας σημαντικός κρατήρας από τάφο στο Βεργί είναι διακοσμημένος με παραστάσεις αρμάτων.

Τα ποικίλα ευρήματα από την περιοχή της Πύλας οδήγησαν στην υπόθεση ότι οι οικισμοί ιδρύθηκαν από αποίκους που είχαν φθάσει στο νησί από το Αιγαίο, πριν από την άφιξη των Αχαιών αποίκων. Επίσης θεωρήθηκε πολύ πιθανό ότι ο οικισμός στην τοποθεσία Κοκκινόκρεμμος απετέλεσε στρατιωτικό καταυλισμό, όπως εκείνους της Μάας και της Σίντας, μάλιστα πολύ καλά εφοδιασμένο με προμήθειες (κρίνοντας από τον μεγάλο αριθμό αποθηκευτικών πίθων που έχουν βρεθεί). Έγινε ακόμη η εισήγηση ότι η περιοχή κάτω από τον λόφο, όπου τώρα ευρίσκεται μια πλατιά λωρίδα πεδινής γης, ήταν τότε θάλασσα και μικρό φυσικό λιμάνι. Όπως και στη Μάα-Παλαιόκαστρο που σύντομα εγκαταλείφθηκε από τους αποίκους ιδρυτές του οικισμού οι οποίοι μετακινήθηκαν στην Παλαίπαφο, έτσι και οι άποικοι ιδρυτές του οικισμού στον Κοκκινόκρεμμο είναι πολύ πιθανό ότι τον εγκατέλειψαν σύντομα, μετακομίζοντας στο γειτονικό Κίτιον. Λίγο αργότερα στον εγκαταλειμμένο οικισμό εγκαταστάθηκαν νέα κύματα αποίκων από την Ελλάδα.

Ένα άλλο σημαντικό αρχαιολογικό κατάλοιπο στην περιοχή της Πύλας είναι, χρονολογικά, πολύ μεταγενέστερο των προϊστορικών οικισμών και νεκροταφείων. Πρόκειται για τον περίφημο τάφο της Πύλας που βρίσκεται λίγο έξω από το χωριό και προς τα νοτιοανατολικά του. Είναι μεγαλόπρεπος κτιστός τάφος των Κλασσικών χρόνων. Ο δρόμος του τάφου είναι βαθμιδωτός, με τις κάθετες πλευρές του επενδυμένες με πελεκητούς ασβεστόλιθους. Ο τάφος έχει ορθογώνιο στόμιο που οδηγεί σε τέσσερις νεκρικούς θαλάμους, κτισμένους ολότελα με ισόδομους ορθογώνιους πελεκητούς ασβεστόλιθους. Οι θάλαμοι έχουν σταυροειδή διάταξη, με καμαρωτές οροφές. Πάνω από την είσοδο του βόρειου νεκρικού θαλάμου υπάρχουν τρεις ανάγλυφες παραστάσεις εκ των οποίων η μια εικονίζει γοργόνειο κι οι άλλες δυο εικονίζουν σφίγγες.

Από την περιοχή της Πύλας προέρχονται και διάφορες επιγραφές που μαρτυρούν ότι εκεί βρισκόταν ναός αφιερωμένος στον θεό Απόλλωνα. Αλφαβητική επιγραφή του 3ου π.Χ. αιώνα (Ελληνιστικά χρόνια) μνημονεύει τον Απόλλωνα με το επίθετο Λακευτής. Άλλες επιγραφές αναφέρουν τον ίδιο θεό με το επίθετο Μαγείριος (συνολικά τέσσερις, εκ των οποίων δυο του 4ου π.Χ. αιώνα σε συλλαβική γραφή και δυο του 3ου π.Χ. αιώνα σε αλφαβητική γραφή). Τέλος, άλλη σημαντική επιγραφή που βρέθηκε στην τοποθεσία Βίκλα της Πύλας πάνω σε μια υδρία, είναι επίσης του 3ου π.Χ. αιώνα και αλφαβητική, κι αναφέρει τον Απόλλωνα με το επίθετο Κεραιάτης, δηλαδή κερασφόρος, υπενθυμίζοντας παμπάλαιη λατρεία του θεού που εκφράζεται με το γνωστό χάλκινο άγαλμα του 12ου π.Χ. αιώνα το οποίο είχε βρεθεί στην  Έγκωμη. Με το επίθετο Κεραιάτας ο Απόλλων λατρευόταν στην Αρκαδία της Πελοποννήσου. (Για όλα τα αναφερόμενα εδώ επίθετα του Απόλλωνος βλέπε χωριστά για το καθένα λήμματα όπου κι ερμηνείες τους).

Από όλες αυτές τις αφιερωματικές στον Απόλλωνα επιγραφές της Πύλας προκύπτει ότι υφίστατο εκεί, κατά τον 4ο και τον 3ο π.Χ. αιώνα, ιερό του ελληνικού αυτού θεού.