Προσφύρκας
Ήρωας ακριτικών τραγουδιών. Στα κυπριακά ακριτικά το όνομα παρουσιάζεται με τους τύπους Προσφύρκας, Προσσύρκας, Ποσσύρκας, Ποσφύρκας και Προσφύρης.
Σε άλλες περιοχές του Ελληνισμού το όνομα παίρνει τους τύπους Πορφύρης και Πόρφυρας (Πόντος), Προσφύρης και Μπροσφύρης (Κρήτη), Πρόσφυρος (Κρήτη και Δωδεκάνησα).
Σε άλλες παραλλαγές ο ήρωας ονομάζεται Κωσταντάς, Κωνσταντίνος και Κωσταντάκης.
Τόσο από την Κύπρο όσο και από άλλες περιοχές του Ελληνισμού έχουν καταγραφεί και δημοσιευθεί πολλές παραλλαγές. Μερικές από τις δημοσιευμένες κυπριακές παραλλαγές είναι οι ακόλουθες:
1. «Ὁ Προσσύρκας» (Ξεν. Φαρμακίδη, Κύπρια Ἔπη, 1926, σσ. 42-45).
2. «Ἄσμα τοῦ Προσφύρη ἤ Προσφύρκα» (Αθ. Σακελλαρίου, Τά Κυπριακά Β΄, 1891, σσ. 34-37).
3. «Ὁ Προσσύρκας» (Α. Ξιούτα, Ἀπό τά τραγούδια μας, 1938, σσ. 99-102).
4. «Ποσφύρκας» (Θ. Παπαδοπούλλου, Δημώδη Κυπριακά Ἄσματα.... 1975, σσ. 170-172).
5. «Ὁ Προσφύρκας» (Ἀλ. Ἐλευθεριάδης, Κυπριακαί Σπουδαί ΛΖ΄, 1973, σσ. 20-23).
6. «Ὁ Προσφύρκας» (ό.π.π., σσ. 23-24).
Στα περισσότερα κυπριακά ακριτικά του κύκλου του Προσφύρκα παρουσιάζονται κοινά τα ακόλουθα θέματα-μοτίβα:
1. Ο Προσφύρκας είναι παιδί Εβραίας μητέρας και σε μια νύχτα παίρνει υπερφυσική ανάπτυξη. Έχει ακόρεστη τερατώδη όρεξη:
Πάνω στούς πέντε ποταμούς στά πλάτενα γιοφύρκα
Ὀβραία τζ'οιλιοπόνησεν τζ'ι' ἐγέννησεν Προσσύρκαν.
΄Πο 'σπέρας ἐγεννήθηκεν τζ'ι' ὁλονυχτίς ἐβούραν.
Τζ'αί τά γλυκοχαράματα ψουμίν ζητᾶ νά φάη.
Διοῦν του ἕναν δκυό ψουμιά, πίσω του τά πετάσσει.
Φουρνιά ψουμιά τοῦ φέρασιν ἀρκώθην τζ'ι' ἐθυμώθην.
Ἔφαν ἑφτά φούρνους ψουμιά, κάμηλον στό τηάνιν,
ἔφαν ἑφτά σκάλες σαλατικά κοφτά μέ τό δρεπάνιν
ἤπιεν ἑφτά σταμνιά κρασίν, δώδεκα μάντρες γάλαν
τζι' ἀκόμα ἐν ἐχόρτασεν, πάλε ζητᾶ νά φάη.
Σ'ίλλια γρουσά ἐμέτρησεν τζι' ἔπκιασεν σ'ίλλιους σ'οίρους
τζ'αί διπλοπόϊν ἔκατσεν, ἔφαεν τζ'αί τούς σ'ίλλιους
τζ'ι' ἀκόμα ἐν ἐχόρτασεν, πάλε ζητᾶ νά φάη.
(Ξεν. Φαρμακίδης, Κύπρια Ἔπη, 1926, σ. 42, στ. 1-13).
2. Με πολλούς ή λίγους χοίρους που περισσεύουν από την άπληστη όρεξή του γίνεται χοιροβοσκός και βγαίνει στα βουνά.
3. Καταφεύγει σε ένα μάστορα και ζητά να του κατασκευάσει ένα ραβδί από εκείνα «τούς πρωτινούς ἀθρώπους». Το πρώτο καμωμένο από «χίλιες ὀκάδες σίερον, χίλιες λίτρες ἀρσάλιν» σπάζει σαν παιχνίδι στα χέρια του, όπως και το δεύτερο που έχει διπλάσιο βάρος. Μόλις το τρίτο μένει άθραυστο στα χέρια του, καμωμένο με τριπλόν σίερον και τριπλόν τό μόλιν.
4. Στις περισσότερες παραλλαγές ύστερα από προσευχή του στον Θεό παρουσιάζεται ένα μικρό φουσάτο «των εξήντα βλάμπουρων, των εκατόν σ΄ιλιάδων». Μόλις τον συναντούν του ζητούν ψωμί και νερό. Με ένα κομμάτι ψωμί ή μια πίττα που βγάζει από την βούρκα του ταΐζει χιλιάδες στρατό και τα ζώα τους. Με την γροθιά του κτυπά στον βράχο και ανοίγουν πέντε βρύσες.
5. Μετά την αναγνώριση αφήνεται να τον αλυσοδέσουν, να τον φορτώσουν μολύβι και να τον οδηγήσουν στην χώρα αλλά με την παράκληση να μη τον περάσουν από το στενό, το χωριό ή την χώρα της μάνας του. Η παράκλησή του δεν εισακούεται και ντροπιασμένος αντικρίζει την μάνα του που του θυμίζει τα περήφανα λόγια του:
- Ἔν εἶσ’ ἐσύ, ἄ γυιούλλη μου, που μοῦ ’μοννες πρωίν τζ΄αί μεσομέριν
πώς ἔν ἰντζ΄ίζει πάνω σου ποττέ ἀθρώπου σ΄έριν.
6. Σε λίγο ο Προσφύρκας λύνει τα δεσμά του, ρίχνει από την πλάτη του το μολύβι, ανοίγει τα μάτια του και τραβά το ματσούκι του. Σε μια στιγμή εξολοθρεύει τους πάντες, ακόμη και κάποιον συγγενή του, θείο ή πενθερό, που βρίσκεται μπροστά του.
Στις περισσότερες παραλλαγές όταν ξεκινά να πάει στο βουνό παρακαλεί να εμφανιστεί ένα φουσάτο, πράγμα που γίνεται. Αυτό το μοτίβο υποδηλώνει ότι ο ήρωας αισθάνεται μια πλησμονή δυνάμεως να κυριαρχεί μέσα του και να τον παρορμά προς δράση και αναμέτρηση με άλλους δυνατούς.
Ο Η. Gregoire και ο Κ. Dieterich υποστηρίζουν ότι ο Πορφύρης ή Προσφύρκας είναι το ίδιο πρόσωπο με τον γιο του Ανδρόνικου, τον Κωνσταντίνο Δούκα, που είχε επιχειρήσει επανάσταση για να πάρει τον θρόνο μετά τον θάνατο του Λέοντος Στ΄ Σοφού (912) και του αδελφού του Αλεξάνδρου (913). Ο Π. Καλονάρος πιστεύει ότι κάτω από το όνομα Προσφύρης κρύβεται ο Διγενής.
Οι φιλολογικές και ιστορικές έρευνες είναι πάντοτε ενδιαφέρουσες αλλά μέσα στον δαιδαλώδη κόσμο του μύθου, που κυριαρχεί στον χώρο των ακριτικών τραγουδιών, οι οποιεσδήποτε ιστορικές συσχετίσεις έχουν θέση μόνο στα όρια του πιθανού. Τα ακριτικά τραγούδια λειτουργούν στη συνείδηση του λαού για πολλές εκατοντάδες χρόνια περισσότερο σαν μύθος παρά σαν φορείς στοιχείων ιστορικής πραγματικότητας. Αυτός ο μύθος είναι φορέας μιας αλήθειας αλλά όχι αυτής που ονομάζουμε ιστορική.
Πηγή
Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια