Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Κατά τα εντελώς νεώτερα χρόνια της Ιστορίας της η Κύπρος γνώρισε και το τραγικό φαινόμενο της προσφυγοποίησης χιλιάδων κατοίκων της, που αποτελεί πτυχή της σύγχρονης κυπριακής τραγωδίας. Η προσφυγοποίηση Κυπρίων, Ελλήνων και Τούρκων, άρχισε μετά την έναρξη της διακοινοτικής διαμάχης και κορυφώθηκε μετά την τουρκική στρατιωτική εισβολή του 1974. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι οι Τουρκοκύπριοι πρόσφυγες εγκατέλειψαν τα χωριά και τις περιουσίες τους με δική τους θέληση ή και με εξαναγκασμό από την εξτρεμιστική ηγεσία τους, ύστερα από υπόδειξη της Άγκυρας που επιθυμούσε τον πλήρη διαχωρισμό και τη διχοτόμηση του νησιού.

Το πρώτο — σχετικά μικρό — κύμα προσφύγων (Ελλήνων Κυπρίων) ήλθε το 1958, κατά τη διάρκεια του ένοπλου απελευθερωτικού αγώνα (1955-1959). Οι Άγγλοι κυρίαρχοι είχαν τότε κινητοποιήσει τους εξτρεμιστές Τουρκοκυπρίους, που τους στράτευσαν κατά των αγωνιζομένων Ελληνοκυπρίων. Το σύνθημα του «τταξίμ» (=διχοτόμηση) προβαλλόταν ήδη από την ηγεσία των Τουρκοκυπρίων ως «ιδανική λύση» στο Κυπριακό πρόβλημα και οι Βρετανοί το χρησιμοποίησαν ως απειλή για εξαναγκασμό των Ελληνοκυπρίων να αποδεχθούν την «μέση λύση» της ανεξαρτησίας, εγκαταλείποντας το δικό τους ακραίο αίτημα της ενώσεως του νησιού με την Ελλάδα. Με την υποστήριξη των Βρετανών σημειώθηκαν οι πρώτες αιματηρές διακοινοτικές συγκρούσεις μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων Κυπρίων το 1957-58, με επιθέσεις Τουρκοκυπρίων εξτρεμιστών κατά αόπλων Ελληνοκυπρίων, εκδιώξεις και πυρπολήσεις περιουσιών τους. Από μεγάλα χωριά όπου πλειοψηφούσε το τουρκοκυπριακό στοιχείο (όπως η Λεύκα) κι από περιοχές της Λευκωσίας όπου επίσης πλειοψηφούσε το τουρκοκυπριακό στοιχείο, Έλληνες Κύπριοι εκδιώχθηκαν και εμφανίστηκε για πρώτη φορά το φαινόμενο προσφυγοποίησης τους στην ίδια την πατρίδα τους, το 1958.

Μετά την ανταρσία των Τουρκοκυπρίων στα τέλη του 1963, σχηματίστηκαν σ’ όλες τις πόλεις (πλην της Κερύνειας) και σε πολλά χωριά οι τουρκοκυπριακοί θύλακοι. Ελληνοκύπριοι που κατοικούσαν σε τέτοιες περιοχές εκδιώχθηκαν και προσφυγοποιήθηκαν. Η εξτρεμιστική τουρκοκυπριακή ηγεσία διέταξε τους Τουρκοκυπρίους εκείνους που ως τότε κατοικούσαν σε χωριά ή περιοχές όπου πλειοψηφούσαν οι Ελληνοκύπριοι, να μετακινηθούν στους τουρκοκυπριακούς θυλάκους, ενισχύοντας τις τουρκικές συνοικίες των πόλεων και χωριά όπου πλειοψηφούσαν οι Τουρκοκύπριοι. Πολλοί Τουρκοκύπριοι ανταποκρίθηκαν στην εντολή της ηγεσίας τους και παρουσιάστηκε έτσι, το 1964 κ.ε., το φαινόμενο της εκούσιας προσφυγοποίησής τους. Ωστόσο πολλοί άλλοι Τουρκοκύπριοι αρνήθηκαν να υπακούσουν και να προσφυγοποιηθούν και για την επόμενη δεκαετία παρέμειναν στα χωριά τους, συνεργαζόμενοι μάλιστα με τους Ελληνοκυπρίους.

Ο τεχνητός διαχωρισμός, που υποδαυλίστηκε από τους Βρετανούς το 1957-58 κι επεξετάθη από το 1964 κ.ε., κορυφώθηκε μετά την τουρκική στρατιωτική εισβολή στην Κύπρο, τον Ιούλιο και τον Αύγουστο του 1974. Με τις δυο φάσεις της στρατιωτικής εισβολής τους οι Τούρκοι κατέλαβαν ολόκληρο το βόρειο τμήμα της Κύπρου, από την περιοχή του Λιμνίτη (κόλπος Μόρφου) μέχρι τη Ζώδια και τη Λευκωσία (τουρκική συνοικία), κι από τη Λευκωσία μέχρι τη Λουρουτζίνα, το Πέργαμος και την Αμμόχωστο. Κατέλαβαν συνολικά ποσοστό περίπου 37% του εδάφους της Κύπρου. Οι Έλληνες Κύπριοι κάτοικοι του τμήματος αυτού προσφυγοποιήθηκαν, κι ο αριθμός τους ήταν τρομακτικά μεγάλος, τηρουμένων των αναλογιών πληθυσμού και του μεγέθους της Κύπρου. Οι Ελληνοκύπριοι πρόσφυγες του 1974 ανέρχονταν στις 200.000 περίπου! Οι περισσότεροι διέφυγαν στις ελεύθερες περιοχές πριν από την άφιξη των τουρκικών στρατευμάτων εισβολής. Πολλοί άλλοι παρέμειναν στα σπίτια τους κι εγκλωβίστηκαν ή και συνελήφθησαν αιχμάλωτοι. Στους μήνες που ακολούθησαν εξαναγκάστηκαν κι οι περισσότεροι από τους εγκλωβισμένους Ελληνοκυπρίους να προσφυγοποιηθούν στις ελεύθερες περιοχές, εκτός πολύ μικρού αριθμού που παρέμεινε στην Καρπασία.

Στο μεταξύ, με απαίτηση της ηγεσίας των Τουρκοκυπρίων και της ίδιας της Τουρκίας, όλοι οι Τουρκοκύπριοι που ως τότε ζούσαν στις ελεύθερες περιοχές του νησιού μεταφέρθηκαν το 1975 στις κατεχόμενες από τους εισβολείς περιοχές.

Ουσιαστικά εκείνο που συνέβη μετά την τουρκική εισβολή του 1974 ήταν αναγκαστική μετακίνηση πληθυσμών, με στόχο την πλήρη διχοτόμηση του νησιού: οι Έλληνες στον νότο και οι Τούρκοι στον βορρά.

Οι Τουρκοκύπριοι που μεταφέρθηκαν στις κατεχόμενες περιοχές του νησιού εγκαταστάθηκαν στα εγκαταλειμμένα σπίτια των Ελληνοκυπρίων προσφύγων, στις πόλεις και στα χωριά. Για εγκατάσταση κι ενίσχυση των εξτρεμιστών Τουρκοκυπρίων, μεταφέρθηκαν κι εγκαταστάθηκαν στο κατεχόμενο τμήμα της Κύπρου και χιλιάδες έποικοι από διάφορες υπανάπτυκτες περιοχές της Τουρκίας.

Οι προσφυγοποιηθέντες το 1974 Ελληνοκύπριοι πρόσφυγες βρήκαν αρχικά καταφύγιο σε πρόχειρους καταυλισμούς με αντίσκηνα και παραπήγματα, σε σχολεία, σε μισοκτισμένες οικοδομές, σε συγγενείς ή φίλους. Η κυπριακή κυβέρνηση είχε ν’ αντιμετωπίσει, εκτός των άλλων, και το τεράστιο προσφυγικό πρόβλημα. Προείχε η εξασφάλιση τροφής, ιατρικής περίθαλψης και ειδών πρώτης ανάγκης για τις χιλιάδες των προσφύγων. Προς τούτο εστάλη μεγάλη βοήθεια από το εξωτερικό (από κράτη, οργανισμούς, οργανώσεις ομογενών κλπ.). Αργότερα εκπονήθηκαν και υλοποιήθηκαν σχέδια που αφορούσαν την καλύτερη στέγαση των προσφύγων, την επαναδραστηριοποίησή τους σε εργασίες, την εκπαίδευση κλπ. Για τη στέγαση των προσφύγων υιοθετήθηκαν τρεις διαφορετικοί τρόποι:

1. Κτίσιμο συνοικισμών γύρω από τη Λευκωσία, τη Λεμεσό, τη Λάρνακα και σε άλλα μέρη του νησιού.
2. Σχέδια αυτοστέγασης με διαχωρισμό οικοπέδων που δόθηκαν σε πρόσφυγες, σε συνδυασμό προς παροχή οικονομικής βοήθειας για ανέγερση δικών τους σπιτιών.
3. Εγκατάστασή τους σε τουρκοκυπριακά σπίτια, στις πόλεις και σε χωριά της ελεύθερης Κύπρου, που επιδιορθώθηκαν μετά την εγκατάλειψή τους από τους Τουρκοκυπρίους το 1975.

Για την επαναδραστηριοποίηση των προσφύγων εκπονήθηκαν και εφαρμόστηκαν σχέδια, κι εδόθησαν κίνητρα. Σε πρόσφυγες γεωργούς παραχωρήθηκε γη προς καλλιέργεια κι εκμετάλλευση.

Η επιστροφή των προσφύγων στα σπίτια και τις περιουσίες τους, είναι ένα από τα σημαντικά θέματα του διακοινοτικού διαλόγου. Έκφραση των προσφύγων αποτελούν η ΠΕΠ (=Παγκύπριος Επιτροπή Προσφύγων) καθώς και πολλές άλλες οργανώσεις που έχουν ιδρυθεί˙ οι κάτοικοι σχεδόν κάθε κατεχόμενου χωριού έχουν ιδρύσει δικές τους οργανώσεις, με σκοπό την διατήρηση της μνήμης του χωριού τους κι ενίσχυση του αγώνα για επιστροφή.

Τέλος, σημαντικός αριθμός προσφύγων του 1974 μετανάστευσε (κυρίως στην Ελλάδα, στην Αγγλία, στις Ηνωμένες Πολιτείες αλλά και σε άλλες χώρες), αγωνιζόμενος για επιβίωση.

» Βλέπε και κεφάλαιο τουρκική εισβολή στο λήμμα Τουρκία και Κύπρος.