Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Μεγάλο αμιγές τουρκοκυπριακό χωριό της επαρχίας Λάρνακας, στη γεωγραφική περιφέρεια των Κοκκινοχωριών, περί τα 16 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της πόλης της Λάρνακας. Βρίσκεται στην κατεχόμενη από το 1974 από τα τουρκικά στρατεύματα εισβολής περιοχή της Κύπρου. Η διοικητική του έκταση ανέρχεται στα 2.281 εκτάρια (17.053 σκάλες) και μεγάλο μέρος της περιλαμβάνεται στο έδαφος της βρετανικής στρατιωτικής βάσης της Δεκέλειας.

Το Πέργαμος είναι κτισμένο σε μέσο υψόμετρο 85 μέτρων. Το τοπίο του έχει μια κλίση από τα δυτικά προς τα ανατολικά. Κοντά στα δυτικά του σύνορα το υψόμετρο φθάνει τα 230 μέτρα (κορφή Τρούλλοι), μειώνεται στα 85 μέτρα κοντά στον οικισμό και στα 70 μέτρα κοντά στα ανατολικά του σύνορα.

Από γεωλογικής απόψεως, στη διοικητική έκταση του χωριού κυριαρχούν τα αμμοχάλικα της Πλειστόκαινης περιόδου, γνωστά σαν σύναγμα, και οι αποθέσεις του σχηματισμού Λευκάρων (κρητίδες, μάργες και κερατόλιθοι). Πάνω στα πετρώματα αυτά αναπτύχθηκαν κοκκινοχώματα (τέρρα ρόζα), καφκάλλες και ασβεστούχα εδάφη.

Το Πέργαμος δέχεται μια μέση ετήσια βροχόπτωση περί τα 320 χιλιοστόμετρα. Στην περιοχή του εκαλλιεργούντο, πριν από την τουρκική εισβολή του 1974, κυρίως οι ξηρικές καλλιέργειες των σιτηρών και των νομευτικών φυτών. Σε μικρότερη έκταση εκαλλιεργούντο επίσης τα λαχανικά. Αρκετά ανεπτυγμένη ήταν η κτηνοτροφία στο χωριό.

Από συγκοινωνιακής απόψεως, το Πέργαμος συνδέεται με ασφαλτόστρωτους δρόμους στα βόρεια με το χωριό Κοντέα (περί τα 8 χμ.) και στα νοτιοδυτικά με το χωριό Πύλα (περί τα 4 χμ.). Συνδέεται επίσης με σκυρόστρωτους δρόμους στα βορειοδυτικά με το χωριό Λύση (περί τα 8,5 χμ.) και στα νοτιοανατολικά με το χωριό Ξυλοτύμπου (περί τα 4,5 χμ.). Εξάλλου το Πέργαμος συνδέεται με χωματόδρομους στα βορειοανατολικά με το χωριό Μακράσυκα (περί τα 7 χμ.) και στα δυτικά με το χωριό Τρούλλοι (περί τα 9,5 χμ.).

Το χωριό γνώρισε συνεχή πληθυσμιακή αύξηση από το 1881. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, οι πλήρεις απογραφές πληθυσμού έχουν ως ακολούθως:

Η περιοχή του χωριού ήταν κατοικημένη κατά την Αρχαιότητα, όπως φαίνεται από αποίκους από τη Μικρά Ασία, όπου και παραπέμπει και η ίδια η αρχαία ονομασία του χωριού. Πράγματι, το χωριό διασώζει την ονομασία της Περγάμου, αρχαίας φημισμένης ελληνικής πόλης στη Μικρά Ασία, απ' όπου πιθανώς είχαν έλθει οι πρώτοι κάτοικοι της περιοχής. Εξάλλου κοντά στο Πέργαμος υφίστατο κι άλλος αρχαίος οικισμός,  η Αλασσός ή Ελισσώ ή Ελύση (απ' όπου πιθανότατα προέρχεται το όνομα του σημερινού χωριού Λύση). Σύμφωνα προς μερικούς μελετητές, στην περιοχή υφίσταντο περισσότεροι αρχαίοι οικισμοί. Στην περιοχή του Περγάμους υφίσταται πάντως αρχαιολογικός χώρος όπου έγιναν ανασκαφές το 1936. Τα ευρήματα ήταν των Κυπροκλασσικών χρόνων και νεότερα.

Με την περιοχή του Περγάμους η παράδοση συνδέει τον τοπικό άγιο Ιωνά* που είχε ασκητέψει στην τοποθεσία «Μάντρες της Τραχειάς», η οποία φαίνεται να βρισκόταν πλησιέστερα προς το κοντινό χωριό Άχνα. Στο Πέργαμος όμως σώζονταν ερείπια παλαιάς εκκλησίας αφιερωμένης στον άγιο Ιωνά, ενώ από το ίδιο χωριό προερχόταν και εικόνα του αγίου, του 16ου αιώνα, που μέχρι το 1974 βρισκόταν στη Λύση όπου είχε από παλιά μεταφερθεί.

Το Πέργαμος υφίστατο κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια. Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας αποτελούσε φέουδο, άγνωστο όμως πού ανήκε. Δεδομένου όμως ότι μετά την τουρκική κατάκτηση της Κύπρου (1570-71) στο χωριό κατοίκησαν πολλοί Τούρκοι, πιθανότατα τούτο αποτελούσε βασιλική περιουσία, και κρατική κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας۬ γιατί, όπως συνέβη με πολλά άλλα χωριά της Κύπρου, Τούρκοι είχαν εγκατασταθεί κυρίως σε χωριά που πιο πριν ήσαν βασιλικά κτήματα, επειδή αυτά ήσαν τα καλύτερα και πλουσιότερα κι επειδή είχαν επίσης κατασχεθεί από τους νέους κατακτητές.

Η κατοίκηση πολλών Τούρκων στο Πέργαμος είχε ως αποτέλεσμα τον εκτοπισμό πολλών Ελλήνων που κατέφυγαν σε άλλα κοντινά χωριά και κυρίως στη Λύση και στη Ξυλοτύμπου. Τη φυγή των Ελλήνων κατοίκων του χωριού φαίνεται να είχε επιταχύνει και η πανώλης που αναφέρεται ότι έπληξε το Πέργαμος το 1600, σε βαθμό μάλιστα που σχεδόν το είχε ερημώσει.

Το χωριό βρίσκεται σημειωμένο σε παλαιούς χάρτες ως Pergama. Οι Τούρκοι κάτοικοί του το ονόμαζαν Beyarmudu, που μπορεί να μεταφραστεί ως αχλαδιά του μπέη, αρνούμενοι να χρησιμοποιήσουν την ελληνική ονομασία του.

Στο Πέργαμος είχαν κατοικήσει πολλοί από τους 1.125 Ρώσους φυγάδες που είχαν μεταφερθεί στην Κύπρο το 1898-9 (ενώ άλλοι εγκαταστάθηκαν στα Κούκλια της Αμμοχώστου κι άλλοι στην Αθαλάσσα). Οι Ρώσοι αυτοί, που είχαν απελαθεί από τη τσαρική Ρωσία, μεταφέρθηκαν αργότερα από τους Βρετανούς σε άλλες αποικίες τους και στον Καναδά.

Η βρετανική αποικιακή κυβέρνηση της Κύπρου είχε ιδρύσει στο Πέργαμος ανώτερη γεωργική σχολή για Τουρκοκυπρίους νέους, που λειτούργησε από το 1950.

Το Πέργαμος είναι σχεδόν περικυκλωμένο από την έκταση της βρετανικής στρατιωτικής βάσης της Δεκέλειας. Πολύ κοντά στο χωριό και στα δυτικά του, υπάρχει μεγάλος οικισμός που περιλαμβάνει σχολεία κι άλλες εγκαταστάσεις για τις οικογένειες Βρετανών στρατιωτικών. Η ύπαρξη της στρατιωτικής βάσης της Δεκέλειας και του οικισμού για οικογένειες Βρετανών στρατιωτικών έχει ευεργετήσει οικονομικά το Πέργαμος. Αρκετοί μάλιστα από τους κατοίκους του εργοδοτούνταν στο παρελθόν, κι εργοδοτούνται ακόμη μερικοί, στη βάση της Δεκέλειας.