Πεδουλάς

Χωριό της επαρχίας Λευκωσίας, στη γεωγραφική περιφέρεια της Μαραθάσας, περί τα 70 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της πόλης της Λευκωσίας.

Ο Πεδουλάς είναι κτισμένος στην κοιλάδα της Μαραθάσας, σε μέσο υψόμετρο 1.090 μέτρων, είναι δε από τα ψηλότερα χωριά της Κύπρου. Ο ποταμός Σέτραχος, που δημιούργησε την κοιλάδα, έχει διαμελίσει το τοπίο του χωριού. Η κοιλάδα είναι βαθιά, στενή και οι πλαγιές της πέφτουν απότομα, σχεδόν κάθετα, πάνω στην κοίτη του ποταμού. Σε μικρή απόσταση στα νότια, νοτιοανατολικά και νοτιοδυτικά του οικισμού, βρίσκονται οι πηγές του Σέτραχου. Ο βουνίσιος χαρακτήρας του τοπίου είναι έντονος και το χωριό είναι τριγυρισμένο από ψηλές βουνοκορφές, απότομες βουνοπλαγιές και κορυφογραμμές. Οι ψηλότερες βουνοκορφές στην περιοχή του χωριού είναι η κορφή Νορθ Σιώλτερ (1.709 μέτρα), στα νοτιοανατολικά του οικισμού, και η κορφή Μούττη του Δράκοντα (1.243 μέτρα) στα δυτικά του.

Από γεωλογικής απόψεως, στη διοικητική έκταση του χωριού κυριαρχούν οι διαβάσες, οι γάββροι, οι πλαγιογρανίτες, οι δουνίτες και οι βερλίτες του πυριγενούς συμπλέγματος του Τροόδους. Πάνω στα πετρώματα αυτά αναπτύχθηκαν πυριτιούχα εδάφη.

Ο Πεδουλάς δέχεται μια ψηλή μέση ετήσια βροχόπτωση που φθάνει τα 919 χιλιοστόμετρα (μέσος όρος περιόδου 1951-1980). Στην περιοχή του καλλιεργούνται τα αμπέλια οινοποιησίμων ποικιλιών, διάφορα είδη φρουτοδέντρων (κυρίως κερασιές, μηλιές, αχλαδιές, ροδακινιές), οι καρυδιές, οι αμυγδαλιές και ελάχιστες ελιές. Η μεγαλύτερη ωστόσο έκταση του χωριού είναι ακαλλιέργητη και καταλαμβάνεται από ποικίλη φυσική βλάστηση. Μέρος του δάσους του Τροόδους, στα ανατολικά του οικισμού, εμπίπτει στα διοικητικά του όρια. Η κτηνοτροφία είναι ανύπαρκτη.

Η οδική σύνδεση του Πεδουλά με τα γύρω χωριά γίνεται με ελικοειδείς δρόμους εξαιτίας του βουνίσιου ανάγλυφου της περιοχής. Στα βόρεια συνδέεται με το χωριό Μουτουλλάς (περί τα 3 χμ.), στα νότια με το χωριό Πρόδρομος (περί τα 5 χμ.) και στα βορειοδυτικά με το μοναστήρι του Κύκκου (περί τα 17 χμ.).

Το χωριό γνώρισε συνεχή πληθυσμιακή αύξηση. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, οι πλήρεις απογραφές πληθυσμού έχουν ως ακολούθως:

Χρονολογία	Κάτοικοι
1881	543
1891	566
1901	670
1911	782
1921	825
1931	1.108
1946	1.322
1960	1.140
1973	795
1976	1.047
1982	494
1992	293
2001	191
2011	132
2021	138

Με βάση την επίσημη απογραφή πληθυσμού του 1946, ο Πεδουλάς ήταν το μεγαλύτερο σε πληθυσμό χωριό της περιοχής Μαραθάσας. Μετά το 1946 το χωριό επλήγη από την αστυφιλία και την αποδημία, όπως συνέβη και με τα υπόλοιπα χωριά της Μαραθάσας. Οι κυριότεροι λόγοι για τη μείωση του πληθυσμού του χωριού είναι το βουνίσιο και απότομο ανάγλυφο, η γεωγραφική του απομόνωση και η περιορισμένη καλλιεργήσιμη γη. Μετά την τουρκική εισβολή του 1974 αρκετοί εκτοπισμένοι Ελληνοκύπριοι εγκαταστάθηκαν προσωρινά στον Πεδουλά και αύξησαν για μικρό χρονικό διάστημα τον πληθυσμό, χωρίς όμως να κρατηθούν στο χωριό μετά το 1976.

Οι κάτοικοι του χωριού στην προσπάθεια τους να αυξήσουν τα περιορισμένα εισοδήματά τους από τη γεωργία, επιδίδονται και σ’ άλλες δραστηριότητες. Μερικοί ασχολούνται με την κατασκευή σουτζ΄ιούκκου και σησαμόπιττας, καθώς και με την αποξήρανση φρούτων, ιδίως κερασιών, πάνω σε οικιακή βάση. Άλλοι περιέρχονται σαν πλανόδιοι μικροπωλητές τα διάφορα πανηγύρια και διαθέτουν προϊόντα της περιοχής.

Ο Πεδουλάς, λόγω του δροσερού του κλίματος και του γραφικού του τοπίου, άρχισε να αναπτύσσεται τουριστικά. Κατά τους καλοκαιρινούς μήνες ένας μεγάλος αριθμός παραθεριστών, ιδιαίτερα από τη Λευκωσία, ενοικιάζει σπίτια ή μένει στα ξενοδοχεία του χωριού.

Ο Πεδουλάς φαίνεται να είναι ολόκληρος τοποθετημένος πάνω σε πεζούλια. Αυτό το χαρακτηριστικό είναι πολύ ευδιάκριτο τα βράδια όταν από μακριά οι λάμπες των ηλεκτρικών πασσάλων φαίνονται να ακολουθούν παράλληλες ευθείες γραμμές. Τα πεζούλια είτε είναι τεχνητά είτε αποτελούν μέρος των φυσικών ποτάμιων αναβαθμίδων. Τα σπίτια είναι τοποθετημένα στην αριστερή πλευρά του ποταμού, που είναι αρκετά απότομη. Το κάτω μέρος της κοιλάδας καθώς και η δεξιά πλαγιά του ποταμού είναι ντυμένες στο πράσινο της κερασιάς, της μηλιάς και των άλλων οπωροφόρων δέντρων. Το ψηλότερο μέρος της πλαγιάς πάνω από το χωριό είτε είναι γυμνό είτε είναι καλυμμένο με αραιή θαμνώδη βλάστηση με κυρίαρχα δέντρα τη λατζ΄ιά, τη ξισταρκά, την τριμιθιά και τον κόνιζο. Η απέναντι πλαγιά του βουνού είναι καλυμμένη με πεύκα και σ’ αυτήν άρχισαν να ανεγείρονται εξοχικές κατοικίες. Ανάμεσα στα αξιοθέατα του Πεδουλά είναι και το «Βρυσίν» με το μαγευτικό πράσινο περιβάλλον του, όπου κτίστηκαν και εξοχικά κέντρα.

Το χωριό διαθέτει αγροτικό υγιειονομικό κέντρο και αστυνομικό σταθμό.

Ιστορικά στοιχεία

Ο Πεδουλάς δεν αναφέρεται σε μεσαιωνικές πηγές, τουλάχιστον με την σημερινή του ονομασία. Είναι όμως απίθανο να μη υφίστατο οικισμός στην περιοχή κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια, λαμβανομένων υπ’ όψιν αφ’ ενός της ευφορίας και της ωραιότητας της περιοχής, κι αφ’ ετέρου του γεγονότος ότι οι Λουζινιανοί έδιναν μεγάλη σημασία στη Μαραθάσα, μεγάλο τμήμα της οποίας αποτελούσε βασιλική ιδιοκτησία. Η ύπαρξη, εξάλλου, παλαιών εκκλησιών μαρτυρεί και ύπαρξη παλαιού οικισμού. Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι ο Πεδουλάς υφίστατο ως οικισμός κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια, που ανήκε στη βασιλική Μαραθάσα. Η μη αναφορά του ονόματός του ερμηνεύεται και από το γεγονός ότι με την ονομασία Μαραθάσα (ή Μαραθάσες) καλυπτόταν και ο οικισμός αυτός, αφού ανήκε σε ενιαία περιοχή ενός μόνο ιδιοκτήτη, της βασιλικής οικογένειας της Κύπρου.

Η ονομασία του χωριού θεωρείται ότι προέρχεται από τη λέξη πεδιλάς, που σημαίνει τον κατασκευαστή υποδημάτων (πέδιλων). Το Πεδιλάς πιθανό ν’ αποτελούσε επώνυμο οικιστή της περιοχής ή χαρακτηρισμό του επαγγέλματός του. Μερικοί, πάντως, συνδέουν το επάγγελμα του πεδιλά με το γεγονός ότι στο χωριό υφίσταντο παλαιότερα φημισμένα βυρσοδεψεία.

Βλέπε λήμμα: Βυρσοδεψία

Τα βυρσοδεψεία αποτελούσαν μικρές βιοτεχνίες στον Πεδουλά σε παλαιότερες εποχές, στις οποίες όμως απασχολούνταν πολλά άτομα. Το εμπόριο των κατεργασμένων δερμάτων αποτελούσε απασχόληση κατοίκων του Πεδουλά. Αρκετά βυρσοδεψεία, γύρω στα δέκα, λειτουργούσαν στον Πεδουλά μέχρι και τα μέσα του 20ού αιώνα, οπότε κι έκλεισαν. Το χωριό ήταν επίσης φημισμένο για τα υφαντά που κατασκευάζονταν από τις οικοκυρές, όπως και για την παραγωγή μεταξιού. Ακόμη, υπήρχαν αλευρόμυλοι (με κινητήρια δύναμη το νερό), ενώ ανεπτυγμένη σε παλαιότερες εποχές ήταν και η υλοτομία και η κατεργασία /εμπορία του ξύλου.

Η κύρια εκκλησία του χωριού, αφιερωμένη στον Τίμιο Σταυρό (μερικοί μελετητές την αναφέρουν ως αφιερωμένη στην Παναγία), είναι σύγχρονο οικοδόμημα χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Αντίθετα, σημαντικό μνημείο αποτελεί η μικρή εκκλησία του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, κοντά στο δημοτικό σχολείο του χωριού, που διασώζει σημαντικές τοιχογραφίες του 15ου αιώνα.

Βλέπε λήμμα: Ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ

Άλλη παλαιά εκκλησία του Πεδουλά είναι η μικρή ξυλόστεγη εκκλησία της Αγίας Μαρίνας, που χρονολογείται στον 13ο αιώνα αλλά δεν διασώζει τοιχογραφίες. Μια εικόνα από την εκκλησία αυτή (της αγίας Μαρίνας του 13ου αιώνα) ευρίσκεται σήμερα στο Βυζαντινό Μουσείο στη Λευκωσία. Άλλη εκκλησία (του 18ου αιώνα ή ίσως αρχαιότερη) είναι εκείνη του Αγίου Γεωργίου, που εντυπωσίασε τον R. Gunnis (1936). Υπάρχουν ακόμη οι εκκλησίες του Αγίου Ονουφρίου, της Παναγίας και της Αγίας Παρασκευής. Τέλος, σε κορφή που δεσπόζει του χωριού, κτίστηκε μικρή εκκλησία του Τιμίου Σταυρού, στήθηκε δε κι ένας τεράστιος σταυρός που είναι ορατός ακόμη και από αρκετά μακρινές αποστάσεις. Το στήσιμο στην κορφή του βουνού ενός τόσο μεγάλου σταυρού σχετίζεται με τοπική παράδοση για μεταφορά και τοποθέτηση εκεί ενός τεμαχίου Τιμίου Σταυρού από φυγάδες κατά την περίοδο των αραβικών επιδρομών (7ος-10ος αιώνας). Η εκκλησία του αγίου Γεωργίου είναι μικρή μονόκλιτη ξυλόστεγη εκκλησία του 18ου αιώνα, αν όχι παλαιότερη. Πρόσφατη επισκευή έδωσε στην εσωτερική ξύλινη στέγη τη μορφή καμάρας.

Κοντά στον σημαντικό ναό του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, που έχει περιληφθεί στον Παγκόσμιο Κατάλογο Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO, ιδρύθηκε και τοπικό βυζαντινό μουσείο.

Κατά τον Ιερώνυμο Περιστιάνη στον Πεδουλά ιδρύθηκε το πρώτο αλληλοδιδακτικό σχολείο στη Μαραθάσα από τον μητροπολίτη Κυρηνείας Μελέτιο (1852-62), ο οποίος το συντηρούσε. Αυτός διόρισε το 1855 τον πρώτο γνωστό δάσκαλό του, κάποιον Αντώνη από τη Σιά. Η σχολή φαίνεται ότι έπαυσε να λειτουργεί είτε μετά τον θάνατο του ιδρυτή της είτε μετά την ίδρυση του αλληλοδιδακτικού σχολείου. Ο Περιστιάνης από την πραγματεία του Γεωργίου Φράγκου Ἡ Παιδεία ἐν Πεδουλᾷ τόν 19ον αἰώνα, που δημοσιεύθηκε στο Παγκύπριον Λεύκωμα το 1925, αναφέρει ότι το 1870-71 κτίσθηκε το αλληλοδιδακτικό σχολείο της κοινότητας, στο οποίο δίδαξε ο Διονύσιος Ζάκας κατά διάφορες περιόδους ως το 1911. Αυτός φαίνεται ήταν αναμεμειγμένος στην επανάσταση κατά του βασιλιά Όθωνος κι αναγκάστηκε να καταφύγει στην Κύπρο γύρω στο 1863, όπου εκτός από τον Πεδουλά δίδαξε και σ’ άλλα χωριά.

Στον Πεδουλά υπήρχαν και δυο ιδιωτικά «γραμματοδιδασκαλεία», στα οποία έμαθαν τα πρώτα γράμματα, κατά τον Γεώργιο Φράγκο, στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα ο Κυρηνείας Μελέτιος, ο Κιτίου Βαρθολομαίος, ο αρχιμανδρίτης της Αρχιεπισκοπής Χρύσανθος, ο ηγούμενος Τροοδιτίσσης Γερμανός, ο ηγούμενος του Αγίου Νεοφύτου Ιάκωβος, ο αρχιδιάκονος της μητροπόλεως Κυρηνείας Λαυρέντιος Μιχαηλίδης, κι ο Κλεόβουλος Μιχαηλίδης, αργότερα πάρεδρος δικαστής των δικαστηρίων της Κύπρου και άλλοι κληρικοί και λαϊκοί. Ο Κυρηνείας Μελέτιος, όπως κι αρκετοί άλλοι κληρικοί, καταγόταν από τον Πεδουλά. Μέχρι το 2004, στον Πεδουλά λειτουργούσε και γυμνάσιο, που εξυπηρετούσε και αρκετά άλλα χωριά της Μαραθάσας.

Ο Πεδουλάς διασώζει σε αρκετά μεγάλο βαθμό στοιχεία της ορεινής λαϊκής αρχιτεκτονικής. Εξάλλου στο χωριό λειτουργεί και λαογραφικό μουσείο.

Βλέπε λήμμα: Λαϊκή αρχιτεκτονική

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια