Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Η προσωνυμία Παναγία είναι εκείνη από τις πολλές που έχει γενικά καθιερωθεί ήδη από τα Πρωτοβυζαντινά χρόνια για τη Μαρία, τη μητέρα του Χριστού. Η προσωνυμία Παναγία δηλώνει ότι η Μαρία είναι η αγιότατη μεταξύ όλων (παν-αγία) κι υπερίσχυσε όλων των άλλων (εκατοντάδων) επιθέτων που της δόθηκαν και που πολλά είναι τοπικά ενώ άλλα γενικότερα (όπως Θεοτόκος, Οδηγήτρια, Υπεραγία, Παρθένος, Ελεούσα, Βρεφοκρατούσα. Γλυκοφιλούσα κ.α.).

Η Παναγία ήδη από τα Βυζαντινά χρόνια ετιμάτο κι εξακολουθεί να τιμάται όλως ιδιαιτέρως στην Κύπρο. Τα πιο σημαντικά μοναστήρια του νησιού είναι αφιερωμένα σ’ αυτήν (Κύκκου, Μαχαιρά, Τροοδίτισσας, Χρυσορροϊάτισσας), καθώς και πολλά άλλα που λειτουργούσαν σε παλαιότερες εποχές και που διαλύθηκαν (μοναστήρια Άρακος, Ασίνου, Αψινθιώτισσας, Παλλουριώτισσας, Αμιρούς, Μεγάλου Αγρού, Καθάρων, Φανερωμένης, Κανακαριάς, Λειβαδιώτισσας, Ζαλατζ'ιώτισσας, Σφαλαγγιώτισσας, Ιαματικής, Ποδίθου, Ελεούσας, Παναγίας του Ηλιακού κ.α.).

Εκτός από το μεγάλο αριθμό μοναστηριών αφιερωμένων στην Παναγία, ιδιαίτερα μεγάλος είναι και ο αριθμός εκκλησιών και ξωκλησιών σ’ ολόκληρη την Κύπρο. Πολλές από τις εκκλησίες αυτές είναι ανακηρυγμένα αρχαία μνημεία (λ.χ. Παναγία Καθολική, Θεοτόκος, Αγγελόκτιστη, Χρυσοπηλιώτισσα, Θεοσκέπαστη, Χρυσελεούσα κλπ.).

Τεράστιος είναι και ο αριθμός των παραδόσεων και των θρύλων που σχετίζονται με την Παναγία, σε σχέση προς την Κύπρο, με μοναστήρια, εκκλησίες ή και ιερές της εικόνες. Μια παλαιά παράδοση ομιλεί και για επίσκεψη της ιδίας της Παναγίας στην Κύπρο, άλλες παραδόσεις ομιλούν για τέσσερις συνολικά εικόνες της, έργα του αποστόλου Λουκά, που μεταφέρθηκαν στην Κύπρο από ισάριθμους φυγάδες μοναχούς και που τοποθετήθηκαν σε ισάριθμα μοναστήρια τα οποία ιδρύθηκαν στο νησί (Μεγάλου Αγρού, Παναγίας του Άρακος, Παναγίας του Μαχαιρά και Παναγίας Τροοδίτισσας). Με ιερές εικόνες της Παναγίας που έφθασαν στην Κύπρο με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, σχετίζεται και η ίδρυση των μοναστηριών της Παναγίας του Κύκκου και της Παναγίας Χρυσορροϊάτισσας. Εξ άλλου, σ' ολόκληρη την Κύπρο υπάρχουν διηγήσεις διαφόρων εποχών για εκατοντάδες αν όχι χιλιάδες εμφανίσεις και για θαύματα της Παναγίας. Ακόμη ένας μεγάλος αριθμός τοπωνυμίων (που περιλαμβάνει και ονομασίες οικισμών όπως η Παναγιά και η Παλλουριώτισσα) προέρχεται από διάφορα επίθετα της Παναγίας. Ωστόσο σε πολλές περιπτώσεις τοπικά επίθετα της Παναγίας προήλθαν από προϋπάρχοντα κυπριακά τοπωνύμια (όπως Κυκκώτισσα, Τροοδίτισσα, Σφαλαγγιώτισσα κ.α.).

Εκτός από τα γενικά καθιερωμένα στην Ορθοδοξία επίθετα της Παναγίας, στην Κύπρο απαντώνται και πάρα πολλά τοπικά επίθετά της. Απ’ αυτά, άλλα προήλθαν από τις τοποθεσίες στις οποίες κτίστηκαν εκκλησίες ή μοναστήρια (όπως λ.χ. Παναγία  Τριμικλινιώτισσα, Ζακατζ'ιώτισσα, Παναγία του Κάμπου, Παναγία Κανταρκώτισσα [= της Καντάρας, όπου ομώνυμο μοναστήρι], Καστελλιώτισσα, Καρμιώτισσα, Κυκκώτισσα,  Τροοδίτισσα, Περαχωρίτισσα κ.α.). Άλλα πάλι επίθετα της Παναγίας είναι φυτώνυμα (όπως λ.χ. Παλλουριώτισσα, Κυπαρισσιώτισσα, Πλατανιώτισσα, Τριμιθιώτισσα, Αμπελιώτισσα, Κονναρίτισσα κ.α.). Επίσης, πολλά επίθετα της Παναγίας προήλθαν από ιδιότητες που της απεδόθησαν (όπως λ.χ. Ασπροφορούσα, Αγνή [Αγνιώτισσα], Αφέντρικα, Βαστάζουσα, Γαλακτοτροφούσα, Ελεούσα, Θεοσκέπαστη, Ιαματική, Καθολική, Καθαρκώτισσα, Κυρά, Οδηγήτρια, Παντάνασσα, Σφαλαγγιώτισσα, Φανερωμένη κ.α.). Αλλά υπάρχουν και πολλά επίθετα της Παναγίας στην Κύπρο που αποτελούν συνδυασμό με πρώτο συνθετικό την λέξη Χρυσο (όπως λ.χ. Χρυσελεούσα, Χρυσοπολίτισσα, Χρυσοσπηλιώτισσα, Χρυσαλινιώτισσα, Χρυσορροϊάτισσα, Χρυσογαλακτούσα κ.α.). Τέλος, αρκετά επίθετα προήλθαν από παραδόσεις ως προς τον τρόπο με τον οποίο κτίστηκαν διάφορες εκκλησίες της Παναγίας (όπως λ.χ. Αγγελόκτιστη, Γαλόκτιστη, Αχειροποίητος). Ο Ν. Γ. Κυριαζής, στη μελέτη του με τίτλο Ἐπωνυμίαι τῆς Παναγίας (Λάρνακα, 1950), απαριθμεί συνολικά 242 επωνυμίες της Παναγίας στην Κύπρο με βάση ισάριθμες επωνυμίες ναών ή μοναστηριών αφιερωμένων στη Θεοτόκο.

Η Παναγία (Μαρία ή Μαριάμ) γεννήθηκε, σύμφωνα προς τις παραδόσεις, είτε στην Ιερουσαλήμ είτε στη Ναζαρέτ ή την Σέπφωριν. Η Καινή Διαθήκη δεν αναφέρει τα ονόματα των γονέων της αλλά η παράδοση αναφέρει αυτούς ως Ιωακείμ και Άννα. Αναφέρει όμως ότι καταγόταν από τη γενιά του βασιλέως Δαυίδ. Σε νεαρή ηλικία παντρεύτηκε τον Ιωσήφ. Σύμφωνα προς τον ευαγγελιστή, της ανηγγέλθη από τον αρχάγγελο Γαβριήλ ότι θα γεννούσε τον υιό του Θεού και πράγματι, εὑρέθη ἐν γαστρί ἔχουσα ἐκ Πνεύματος Ἁγίου.

Όπως είναι γνωστό, ο Ιησούς γεννήθηκε στη Βηθλεέμ. Κατά τη διάρκεια των παθών του Χριστού και της σταυρώσεώς του, η Παναγία ήταν παρούσα κι υπέφερε μαζί του. Δεν υπάρχουν σαφείς πληροφορίες για την υπόλοιπη ζωή της μετά την ανάσταση. Σύμφωνα προς την παράδοση, πέθανε στην Ιερουσαλήμ.

Τοπική κυπριακή παράδοση αναφέρει ότι η Παναγία, αρκετά μετά την ανάσταση του Χριστού, επεσκέφθη την Κύπρο, συνοδευόμενη από τον ευαγγελιστή Ιωάννη, ύστερα από πρόσκληση του αγίου Λαζάρου, του φίλου του Χριστού, που ήταν επίσκοπος στο Κίτιον. Μια παραλλαγή της παλαιάς αυτής παραδόσεως σώθηκε σε χειρόγραφο του 18ου αιώνα που φέρει τον τίτλο: Ἀνάμνησις μερική περί τοῦ  Ἄθω ὂρους τά λεγόμενα πάτρια καί ἀπόδειξις ὃτις πῶς ἦλθεν ἡ Θεοτόκος ἐν τῇ Κύπρῳ εἰς Χῶραν Λάρναξ.

Σύμφωνα προς το χειρόγραφο αυτό, ο Λάζαρος ήθελε να επισκεφθεί τη μητέρα του Χριστού αλλά δεν τολμούσε να ταξιδέψει στην Ιερουσαλήμ εξ αιτίας των διωγμών των πρώτων Χριστιανών. Τότε θέλησε να τον επισκεφθεί η Παναγία που πράγματι ξεκίνησε μαζί με τον Ιωάννη. Όμως άνεμοι και τρικυμίες παρέσυραν το καράβι στο οποίο επέβαιναν μέχρι το Άγιον Όρος Άθω. Όμως τελικά η Θεοτόκος έφθασε στη Λάρνακα (=Κίτιον) όπου συνάντησε τον Λάζαρο προς τον οποίο, μάλιστα, έφερε και δώρα ένα ωμοφόριον και επιμανίκια.

Παρόμοια παράδοση κατέγραψε κι ο Ρώσος επίσκοπος Ευδόκιμος (Μόσχα, 1911), που παραπέμπει και σε αναφορά της Ακαδημίας του Κιέβου (1871). Εξ άλλου, την παράδοση αναφέρει κι ο Δαμιανός Στουδίτης στον πέμπτο λόγο του:

...Ἐκεῖ εἰς στό Κίτιον τῆς [Κύπρου] λέγουσιν ὅτι ἡ Παναγία, ἀκόμη ὅταν ἦτο σωματικῶς εἰς τήν γῆν, τοῦ  ὑπῆγεν [του Λαζάρου] ἕνα ὠμόφορον, τό ὁποῖον ἡ Παναγία μοναχή τῆς τό ἒκαμε μέ τά χέρια της...

Ότι η Παναγία χάρισε ένα ωμοφόριον που είχε φτιάξει η ίδια στον Λάζαρο στην Κύπρο, αναφέρεται και στο Τριώδιον.

Χωρίς να αποκλείεται το ενδεχόμενο η Παναγία να είχε έλθει πράγματι στην Κύπρο (στην οποία κατέφυγαν αρκετοί από τους πρώτους Χριστιανούς μετά το μαρτύριο του Στεφάνου και την έναρξη των διωγμών, όπως κι αυτός ο Λάζαρος), δυστυχώς οι παραδόσεις δεν μπορούν να αποδειχθούν.

Ωστόσο η Παναγία τιμάται ιδιαίτερα στην Κύπρο, όπου τα μοναστήρια και οι εκκλησίες της εορτάζουν με λαμπρότητα διάφορες επετείους (Χριστούγεννα, Ευαγγελισμός [25 Μαρτίου], Κοίμησις [15 Αυγούστου]). Ιδιαίτερα σημαντική στην Κύπρο είναι η γιορτή του Δεκαπενταύγουστου, οπότε γίνονται μεγάλες πανηγύρεις στα μοναστήρια τα αφιερωμένα στην Παναγία και ιδίως στον Κύκκο και στην Τροοδίτισσα. Ακόμη, διάφορα παλαιά έθιμα σχετίζονται με την Παναγία, όπως για παράδειγμα η απαγγελία στις εκκλησίες κατά τη νύκτα του Επιταφίου του γνωστού Θρήνου της Παναγίας (Τραούδιν της Παναγίας), που έχει δημοσιευθεί κατά καιρούς σε διάφορες παραλλαγές (Βλέπε Βίντεο Ψηφιακός Ηρόδοτος Αρχείου ΡΙΚ).

Στο τομέα της τέχνης, ο βίος της Παναγίας ενέπνευσε τους μεγαλύτερους ζωγράφους και γλύπτες της ανθρωπότητας. Στην Κύπρο η Παναγία εικονογραφήθηκε από τα Πρωτοβυζαντινά χρόνια (=τα περίφημα ψηφιδωτά των εκκλησιών Παναγίας Αγγελόκτιστης και Παναγίας Κανακαρίας). Σήμερα, σε πολλούς ναούς σ' ολόκληρη την Κύπρο σώζονται πολλές αξιόλογες τοιχογραφίες αλλά και φορητές εικόνες διαφόρων εποχών (βασικά από τα Υστεροβυζαντινά χρόνια και εξής) που εικονίζουν την Παναγία σε διάφορες σκηνές του βίου της αλλά και σε διάφορους εικονογραφικούς τύπους (Γλυκοφιλούσα, Ελεούσα, Πλατυτέρα κ.α.). Μεταξύ αυτών, υπάρχει και ο περίεργος τύπος της Παναγίας Αγαπητιτζ'ής, όπου η Παρθένος εικονίζεται εις διπλούν, να κοιτάζει προς δυο διαφορετικές κατευθύνσεις. Η λατρεία της δίδυμης αυτής εικόνας θυμίζει την αρχαία λατρεία της Επιστροφίας [ή Αποστροφίας] Αφροδίτης, δεδομένου ότι στις δυο απεικονίσεις της Παναγίας η μια είναι Αγαπητιτζ'ή (=της αγάπης) και η άλλη Μισητιτζ'ή (=του μίσους, του χωρισμού). Άσχετη πιθανώς δεν είναι και μαρτυρούμενη μέχρι των αρχών του 20ού αιώνα λατρεία της Παναγίας Αφροδίτισσας στην Κύπρο.

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια