Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Η εκκλησία του Τιμίου Σταυρού του Αγιασμάτι βρίσκεται σε ερημική τοποθεσία βορειοανατολικά του χωριού Λαγουδερά και βόρεια του χωριού Πλατανιστάσα, στην επαρχία Λευκωσίας. Είναι κατάλοιπο μιας μικρής μονής που μνημονεύεται και στην κτητορική επιγραφή πάνω από τη νότια είσοδο του ναού και αργότερα στο χειρόγραφο Paris Gr. 1549 (Colbert 3048). Τη μονή επισκέφθηκε ο Ρώσος μοναχός Βασίλι Βάρσκυ το 1735. Το επώνυμο του ναού σ' επιγραφή πάνω από τη βόρεια είσοδό του είναι Αγιασμάτι, ενώ στο χειρόγραφο του Παρισιού αναφέρεται «τοῦ Διοσμάτι ἐγκένιον τοῦ Τιμίου Σταυροῦ. Ο Βάρσκυ το αναφέρει Σταυρός τῶν Διοσμάτων ἢ Ἁγιασμάτων».

 

Αρχιτεκτονική

 

Ο ναός είναι του τύπου του μονόκλιτου ξυλόστεγου «Φραγκοβυζαντινού» ναού, με επικλινή στέγη και περιβάλλεται από κλειστή στοά. Εσωτερικά ολόκληρος, καλύπτεται από τοιχογραφίες. Τοιχογραφίες καλύπτουν επίσης, τον δυτικό τοίχο του και μέρος πάνω από τη νότια είσοδό του.

 

Ο ναός είναι μονόκλιτος ξυλόστεγος και περιβάλλεται και στις τέσσερις πλευρές από στοά που καλύπτεται από την ίδια δίριχτη στέγη του ναού. Ο ναός, με εσωτερικές διαστάσεις 9,50 Χ 3,70 μ., έχει τρεις θύρες, στο μέσο του νότιου, του δυτικού και του βόρειου τοίχου. Τρεις θύρες, απέναντι από εκείνες του ναού, οδηγούν στη στοά. Άλλες δυο θύρες στον ανατολικό τοίχο της στοάς εντοιχίσθηκαν κατά την επισκευή του ναού το 1967.

Ο κυρίως ναός είναι μονόχωρος και περιβάλλεται από κλειστή στοά και από τις τέσσερις πλευρές του. Πρόκειται για μια αρκετά σύνθετη κατασκευή.

Ο ναός αποτελεί σημαντικό μνημείο εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής με ιδιαίτερο ενδιαφέρον στον εικονογραφικό διάκοσμο. Το 1985 ο ναός εντάχθηκε στον κατάλογο της UNESCO ως Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

 

Φίλιππος Γουλ

Ο ναός χτίστηκε με δαπάνη του ιερέα Πέτρου Περάτι και της συζύγου του Πεπάνης και ζωγραφίσθηκε από τον Φίλιππο Γουλ, με δαπάνη του ιδρυτή, πιθανόν το 1494 ή το 1505. Δυστυχώς η χρονολογία στην επιγραφή πάνω από τη νότια είσοδο του ναού έχει καταστραφεί. Ο ιερέας με τη σύζυγό του εικονίζονται σε τοιχογραφία της εξωτερικής πλευράς του νότιου τοίχου να προσφέρουν το ναό που έχτισαν και διακόσμησαν στο Χριστό, με τη μεσιτεία της Παναγίας.

Ο ίδιος ζωγράφος, ο Φίλιππος Γουλ, ζωγράφισε την «εις Άδου Κάθοδον» και τις σκηνές «Μη μοῦ ἂπτου», «Πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τά Ἒθνη», οι Μυροφόρες μπροστά στο κενό Μνημείο και τους αποστόλους Πέτρο και Ιωάννη να έρχονται στο Μνημείο, στο μικρό τυφλό τόξο πάνω από τη δυτική είσοδο του ναού, καθώς και τη σύνθεση «Ἂνωθεν οἱ Προφῆται» στο τυφλό τόξο πάνω από τη νότια είσοδο του ναού κι ολόγυρα από αυτό. Επίσης και την αναθηματική τοιχογραφία στην εξωτερική πλευρά του νότιου τοίχου του ναού.

 

Εικονογράφηση

 

Στην κορυφή του αετώματος του ανατολικού τοίχου, εικονίζεται ο Χριστός, «ο Βασιλεύς της Δόξης», και κάτω από αυτόν ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου. Στα βόρεια της αψίδας είναι ζωγραφισμένοι, από πάνω προς τα κάτω, ο Δαβίδ, ο Δανιήλ και ο Πρωτομάρτυρας Στέφανος. Στην αχιβάδα της Αγίας Πρόθεσης η «Άκρα ταπείνωσης» και δεξιότερα άλλος Διάκονος, αδιάγνωστος.

Στα νότια της αψίδας είναι ζωγραφισμένοι, με την ίδια σειρά, ο Σολομών, ο Ησαίας, ο Άγιος Λαυρέντιος (Διάκονος). Ενώ στην ορθογώνια αχιβάδα πιο κάτω, είναι ζωγραφισμένος Σταυρός. Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας είναι ζωγραφισμένη η Θεοτόκος, όρθια δεομένη, ντυμένη ως βυζαντινή Αυτοκρατόρισσα, με τον Χριστό σε στηθάριο, ανάμεσα στους Αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ, ντυμένους ως Διακόνους.

Πιο κάτω εικονίζεται η μετάληψη των Αποστόλων, ενδιαφέρουσα από εικονογραφική άποψη, γιατί παρουσιάζει τον Χριστό να κάθεται σε θρόνο μπροστά στην Αγία Τράπεζα και να προσφέρει με το δεξί του χέρι τον άρτο στους έξι μαθητές, στα αριστερά του θεατή, και με το αριστερό του χέρι το ποτήριο, στους άλλους έξι μαθητές, στα δεξιά του θεατή.

Πιο κάτω, ανάμεσα στα παράθυρα της αψίδας, εικονίζονται δύο Άγγελοι ως Διάκονοι κρατώντας ριπίδια και, κάτω από τα παράθυρα, η Αγία Τράπεζα με τον Χριστο-μελισμό και δύο κηροπήγια, ενώ δεξιά και αριστερά εικονίζονται να λειτουργούν οι ακόλουθοι Ιεράρχες: Τριφύλλιος, Βαρνάβας, Επιφάνιος, Χρυσόστομος, αριστερά, και Βασίλειος, Γρηγόριος (ο Θεολόγος), Σπυρίδων και Ηρακλείδιος, δεξιά.

 

 

Νότιος τοίχος: Ο νότιος τοίχος χωρίζεται σε δύο ζώνες, όπως και ο βόρειος. Στο ανατολικό άκρο, πίσω από το εικονοστάσιο και μέσα στο Άγιο Βήμα, είναι ζωγραφισμένοι στην πάνω ζώνη, ο Άγιος Ελευθέριος, ο Ρωμανός ο Μελωδός και ο Θεοφάνης ο Ποιητής, όρθιοι. Στην κάτω ζώνη, από τα γόνατα και πάνω τρεις Κύπριοι Άγιοι: ο Τύχων, ο Ιωάννης ο Ελεήμων και ο Μνάσων. Μέσα στον κυρίως ναό, στην πάνω ζώνη, είναι ζωγραφισμένοι: ο Ζαχαρίας και η Ελισάβετ, οι Ευαγγελιστές Ματθαίος και Λουκάς, η Γέννηση της Θεοτόκου, τα Εισόδια της Θεοτόκου, η Γέννηση του Χριστού, η Υπαπαντή, και, κάτω από τις δύο τελευταίες σκηνές η μία από τις κτητορικές επιγραφές, η Βάπτιση, η Ανάσταση του Λαζάρου, η Βαϊοφόρος και η Μεταμόρφωση.

 

Στην κάτω ζώνη, ο Πρόδρομος, σαν μέρος μιας δέησης, και στο τύμπανο του τυφλού τόξου ο Αρχάγγελος Μιχαήλ. Στο εσωράχιο του τυφλού τόξου έχουμε, από τα αριστερά προς τα δεξιά, το θαύμα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στις Χώνες και τέσσερα μετάλλια με τον Άγιο Τρύφωνα, Αρτέμιο, Νικήτα και Μηνά, όπως και τη γνωστή σκηνή της εμφάνισης του Αρχαγγέλου στον Ιησού του Ναυή.

Πιο κάτω έχουμε όρθιους τους Αγίους Κοσμά, αριστερά, και Δαμιανό, δεξιά. Πάνω, δεξιά και αριστερά από το τόξο, έχουμε τη μετάληψη της Μαρίας της Αιγυπτίας από τον Αββά Ζωσιμά. Ακολουθεί ο Απόστολος Παύλος όρθιος και στις παρειές της θύρας, αριστερά, Στυλίτης του οποίου το όνομα έχει εξαφανισθεί, και δεξιά ο Συμεών ο Στυλίτης. Ακολουθούν, δυτικά της νότιας θύρας, επτά ασκητές όρθιοι, οι Αντώνιος, Θεοδόσιος ο Κοινοβιάρχης, Αρσένιος, Σάββας, Κυριακός, Ονούφριος και ένας αδιάγνωστος. Ακολουθεί ο Άγιος Δημήτριος.

 

Στην κορυφή του αετώματος του δυτικού τοίχου, μέσα σε τμήμα τόξου ίριδας, εικονίζεται ο «Παλαιός των ημερών» και το Άγιο Πνεύμα ως περιστερά και πιο κάτω η Σταύρωση. Αριστερά ο Προφήτης Ησαίας και κάτω από αυτόν ο Χριστός. Δεξιά ο Μωϋσής και πιο κάτω, η Αποκαθήλωση.

Κάτω από το ζευκτό και πάνω από τη δυτική είσοδο υπάρχουν πέντε σκηνές: ο Μυστικός Δείπνος, ο Νιπτήρ, η Προσευχή στον κήπο της Γεθσημανή, η Προδοσία και ο Ιησούς μπροστά στους Αρχιερείς Άννα και Καϊάφα.

 

Στην κάτω ζώνη, στα νότια της δυτικής θύρας, εικονίζεται ο Άγιος Μάμας πάνω σε λιοντάρι και, στα βόρεια, ο Άγιος Γεώργιος καβαλάρης σε άλογο. Στη νότια πλευρά της δυτικής θύρας, εικονίζεται ο Άγιος Σωζόμενος και, στη βόρεια, ο Άγιος Ανδρόνικος. Μαζί με τον καθένα και ένας Σταυρός αποτροπαϊκός (που αποτρέπει το κακό).

 

Βόρειος Τοίχος: Στην πάνω σειρά είναι ζωγραφισμένες οι ακόλουθες σκηνές:

Η άρνηση του Πέτρου, ο Ιησούς ενώπιον του Πιλάτου, ο Εμπαιγμός, ο Επιτάφιος Θρήνος, η Ψηλάφηση του Θωμά, η Ανάληψη, η Πεντηκοστή, η Κοίμηση της Θεοτόκου, οι Ευαγγελιστές Ιωάννης και Μάρκος, Και λίγο πιο κάτω, ο Πρόχορος και, κοντά στο εικονοστάσι, ο Ιωακείμ και η Άννα (που έχουν πάθει μεγάλη καταστροφή).

 

Στην κάτω ζώνη εικονίζεται ένας στρατιωτικός Άγιος, ίσως ο Άγιος Θεόδωρος, ένας ασκητής αδιάγνωστος, ο Στέφανος ο Νέος, ο Ιωάννης της Κλίμακος, ένας ασκητής αδιάγνωστος και ένας άλλος ασκητής, ίσως ο Άγιος Ευθύμιος.

 

Στη δυτική παρειά της βόρειας θύρας είναι ζωγραφισμένος ο Άγιος Ιωάννης ο Καλυβίτης και στην ανατολική ο Άγιος Αλέξιος, «Ο άνθρωπος του Θεού», Και μαζί αποτροπαϊκοί Σταυροί. Στα ανατολικά της βόρειας θύρας, είναι ο Άγιος Νικόλαος, ο Απόστολος Ανδρέας και ο Απόστολος Πέτρος.

Στο τύμπανο του τυφλού τόξου του βορείου τοίχου, εικονίζεται η ιστορία της εύρεσης του Τιμίου Σταυρού σε δέκα σκηνές, ανάμεσα στους βραχίονες ενός Σταυρού, και πιο κάτω τέσσερις στρατιωτικοί Άγιοι: Θεόδωρος ο Τύρων, ένας αδιάγνωστος, και Σέργιος και Βάκχος. Στο εσωράχιο συνεχίζονται οι σκηνές που σχετίζονται με τον Τίμιο Σταυρό: Το όραμα του Μεγάλου Κωνσταντίνου, ο Μέγας Κωνσταντίνος με τον Σταυρό επικεφαλής προχωρεί εναντίον της Ρώμης, ο Μωϋσής μπροστά στη Φλεγόμενη Βάτο, ο καταποντισμός των Αιγυπτίων και η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού. Πιο κάτω από τις σκηνές αυτές εικονίζονται, αριστερά, ο Άγιος Παντελεήμων και δεξιά, ο Άγιος Ιωάννης ο Λαμπαδιστής.

Ανατολικά από το τυφλό τόξο του βορείου τοίχου εικονίζονται, έξω από το εικονοστάσι, η Θεοτόκος Παράκληση, που μαζί με τον Πρόδρομο, απέναντι στον νότιο τοίχο, αποτελούν τη δέηση, με τον Χριστό στην κορυφή του αετώματος του ανατολικού τοίχου.

 

Πίσω από το Εικονοστάσι και μέσα στο Άγιο Βήμα, στη πάνω ζώνη του Βόρειου τοίχου, είναι ζωγραφισμένοι όρθιοι, ο Κοσμάς ο Ποιητής, ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός και ένας Ιεράρχης αδιάγνωστος. Στην κάτω ζώνη, είναι ζωγραφισμένος ο Ιάκωβος ο Αδελφόθεος, από τα γόνατα και πάνω, σε στάση μετωπική και ως Ιεράρχης, το όραμα του Πέτρου Αλεξανδρείας και η θυσία του Αβραάμ. Πιο κάτω εικονίζεται ο Άγιος Ανδρέας ο Κρήτης και ένα εξαπτέρυγο.

 

Στα ζευκτά είναι ζωγραφισμένα: Το Άγιο Μανδήλιο, το Άγιο Κεράμιο, ο Άγιος Ιάκωβος ο Πέρσης, ο Άγιος Μερκούριος και ο Άγιος Νέστωρ. Της ίδιας εποχής είναι ζωγραφισμένο και το επιστύλιο του εικονοστασίου, που είναι στηριγμένο σε γεισίποδες. Ανάμεσα στους γεισίποδες υπάρχουν 11 στηθάρια με μορφές Αγίων, που, δυστυχώς πριν επιδιορθωθούν, υπέστησαν απολεπισμό. Οι επιγραφές που συνοδεύουν τους Αγίους είναι δυσδιάκριτες. Διαβάζουμε: Γρηγόριος Αρμενίας, Σιλβέστρος, Λεόντιος, Γρηγόριος ο Θαυματουργός, Αμβρόσιος, Θεράπων.

 

Πάνω από τη νότια θύρα, στην εξωτερική πλευρά του νότιου τοίχου, στο μικρό τυφλό τόξο και γύρω από αυτό, εικονίζεται η αγιογραφική παράσταση «Άνωθεν οι Προφήται». Δυτικώτερα η Θεοτόκος όρθια, εισάγει τους δύο Δωρητές, τον Ιερέα Πέτρο Περάτη και τη σύζυγό του Πεπάνη, που γονατιστοί προσφέρουν τον Ναό στον Χριστό, που κάθεται σε θρόνο.

Το μεγαλύτερο μέρος της εξωτερικής πλευράς του δυτικού τοίχου, από το ύψος της θύρας μέχρι την κορυφή του αετώματος, καλύπτεται με την παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας (που δεν φαίνεται να είναι από το χέρι του Φίλιππου Γουλ, που ζωγράφισε τις άλλες τοιχογραφίες το ναού).

 

Στο τύμπανο του μικρού τυφλού τόξου, πάνω από την δυτική θύρα , είναι ζωγραφισμένη «η εις Άδου Κάθοδος», ενώ στο εσωράχιο του τόξου, τέσσερις ακόμη σκηνές, που ακολουθούν την Ανάσταση: «Πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τα έθνη», «Μη μου άπτου», οι Μυροφόρες μπροστά στο κενό μνημείο και οι Απόστολοι Πέτρος και Ιωάννης να έρχονται στο μνημείο.

 

Στα βόρεια της πόρτας εικονίζονται όρθιες, η Αγία Βαρβάρα, η Αγία Παρασκευή, η Αγία Μαρίνα και η Θεοτόκος.

 

Ο ζωγράφος Φίλιππος Γουλ, πιθανότατα Συρορθόδοξος κάτοικος της Κύπρου, ζωγράφισε και το ναό του αγίου Μάμα στον Λουβαρά το 1496. Ανάμεσα στα δυο μνημεία υπάρχουν αρκετές διαφορές. Αναμφίβολα δεν είναι μεγαλοφυής ζωγράφος και τα δάνειά του δεν τα έχει αφομοιώσει ολοκληρωτικά. Στις ευαγγελικές σκηνές δέχεται δάνεια από δυτικά χειρόγραφα ενώ στις παραστάσεις των μεμονωμένων αγίων είναι πιο πιστός στην παράδοση. Η απόδοση των όρθιων μορφών είναι πιο επιτυχημένη και δείχνει τη χρησιμοποίηση καλών προτύπων.

 

Σύγχρονοι με το ναό είναι και οι σκάμνοι του, που είναι τοποθετημένοι στο δυτικό τμήμα, ενώ η Αγία Τράπεζα είναι κάπως μεταγενέστερη.

 

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια