Ονήσιλος
Μια από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες της αρχαίας Κύπρου. Μέλος της βασιλικής οικογένειας της Σαλαμίνος, βασιλιάς της πόλης αυτής για πολύ σύντομο χρονικό διάστημα και αρχηγός της επανάστασης των Κυπρίων κατά των Περσών το 499 π.Χ.
Ο Ηρόδοτος (Ε΄, 113.2) αναφέρει τον Ονήσιλο ως γιό του Χέρσιος και αρχιτέκτονα της επανάστασης του 499:
... Ὀνήσιλός τε ὁ Χέρσιος, ὃς περ τήν Κυπρίων ἀπόστασιν ἒπρηξε...
Και αλλού ο Ηρόδοτος (Ε΄, 104.1) καθορίζει τη γενεαλογία του Ονησίλου ως εξής:
...ἧν Ὀνήσιλος Γόργου μέν τοῦ Σαλαμινίων βασιλέος ἀδελφεός νεώτερος, Χέρσιος δέ τοῦ Σιρώμου τοῦ Εὐέλθοντος παῖς...
Ο Ευέλθων είναι γνωστός και από νομισματικές πηγές, ως ο πρώτος βασιλιάς της Σαλαμίνος που έκοψε νομίσματα (τουλάχιστον με τα ως τώρα αρχαιολογικά δεδομένα). Ο Ονήσιλος ήταν, συνεπώς, δισέγγονός του. Εάν ανήλθαν στο θρόνο της Σαλαμίνος διαδοχικά όλοι οι αναφερόμενοι από τον Ηρόδοτο, έχουμε τους ακόλουθους βασιλιάδες της Σαλαμίνος κατά τον 6ο - 5ο π.Χ. αιώνα:
Ευέλθων, περίπου 560-540 π.Χ.
Σίρωμος (γιος του), 540-520 π.Χ.
Χέρσις (γιος του), 520-500 π.Χ.
Γόργος (γιος του), 500-499 π.Χ.
Ονήσιλος (αδελφός του), 499-498 π.Χ.
Γόργος και πάλιν, 498-480 π.Χ. περίπου.
Δεν είναι απόλυτα βέβαιο εάν οι Σίρωμος και Χέρσις διετέλεσαν βασιλιάδες της Σαλαμίνος. Αντίθετα ο Ευέλθων μαρτυρείται από νομίσματα που βρέθηκαν, ενώ ο Γόργος μας είναι γνωστός και από τη συμμετοχή του στην περσική εκστρατεία του Ξέρξη κατά της Ελλάδας.
Για τον τρόπο με τον οποίο ο Ονήσιλος εκθρόνισε τον μεγαλύτερο αδελφό του Γόργο, που ήταν φίλος των Περσών, καθώς και για την επανάστασή του, πολλές πληροφορίες αντλούμε από τον Ηρόδοτο. Ὀπως γράφει ο μεγάλος αυτός ιστορικός, ο Ονήσιλος πίεζε το βασιλιά αδελφό του να αποστατήσει από τον βασιλιά των Περσών και να ταχθεί στο πλευρό των Ιώνων που προετοιμάζονταν για τη δική τους επανάσταση και για πόλεμο κατά της Περσίας. Ο Γόργος όμως δεν πειθόταν ούτε κι όταν άρχισε πλέον η Ιωνική επανάσταση, οπότε οι πιέσεις του Ονησίλου είχαν γίνει περισσότερο επίμονες. Τότε ο τελευταίος αποφάσισε ν' αναλάβει ο ίδιος την εξουσία και να οδηγήσει τους Κυπρίους σε επανάσταση. Παραφύλαγε το βασιλιά αδελφό του και μια μέρα που ο Γόργος βγήκε από την πόλη, ο Ονήσιλος κινητοποίησε τους στασιαστές συντρόφους του۬ έκλεισαν τις πύλες της Σαλαμίνος, κλείνοντας απ’ έξω και το Γόργο και καταλαμβάνοντας έτσι τον θρόνο. Ο Γόργος, όταν είδε ότι έχασε την πόλη του, έφυγε από την Κύπρο και κατέφυγε στο βασιλιά των Περσών, τον Δαρείο Α΄ (521-485 π.Χ.).
Μόλις ο Ονήσιλος κατέλαβε την εξουσία στη Σαλαμίνα, ήλθε σε επαφή με όλους τους άλλους βασιλιάδες των κυπριακών πόλεων που προσπάθησε να τους πείσει ν’ αποστατήσουν και αυτοί, αποκηρύσσοντας την περσική κυριαρχία. Και πράγματι, κατόρθωσε να πείσει όλους να τον ακολουθήσουν, εκτός από τον βασιλιά και τους πολίτες της Αμαθούντος. Τότε ο Ονήσιλος πολιόρκησε την Αμαθούντα.
Μπορούμε συνεπώς να θεωρήσουμε ότι η επανάσταση του Ονησίλου του 499 π.Χ. είχε απλωθεί σ’ ολόκληρη σχεδόν την Κύπρο. Η στάση των Αμαθουσίων απέναντι στον Ονήσιλο και στα γεγονότα δεν πρέπει να εκπλήττει, ούτε και είναι σωστό να εξηγείται (όπως από αρκετούς στο παρελθόν) με θεωρίες περί «αυτοχθόνων» και «Ετεοκυπρίων» κατοίκων της και άλλα παρόμοια. Η κάθε κυπριακή πόλη-βασίλειο διατηρούσε την αυτονομία της και ασκούσε δική της πολιτική, προσπαθώντας να εξυπηρετήσει καλύτερα τα δικά της εμπορικά, οικονομικά και άλλα συμφέροντα. Δεν υπήρχε ισχυρή κοινή κυπριακή συνείδηση, αφού το νησί ήταν χωρισμένο σε πολλά ανεξάρτητα βασίλεια. Συνεπώς η στάση των Αμαθουσίων ήταν αυτή που, κατά τη γνώμη τους, εξυπηρετούσε πρωταρχικά και καλύτερα τα συμφέροντα της πόλης τους. Και η ίδια η Σαλαμίς ήταν, εξάλλου, φιλοπερσική λίγο μόλις πιο πριν, επί βασιλείας του Γόργου, ενώ και το Κούριον που υπερηφανευόταν ότι ήταν κτίσμα Αργείων, στην πιο κρίσιμη στιγμή εγκατέλειψε τον Ονήσιλο επιστρέφοντας στη φιλοπερσική παράταξη, όπως θα δούμε πιο κάτω.
Συνεχίζοντας την αφήγηση των γεγονότων, ο Ηρόδοτος γράφει πως, ενώ ο Ονήσιλος πολιορκούσε την Αμαθούντα, ήλθε το μήνυμα ότι επέκειτο άφιξη στην Κύπρο ισχυρών περσικών δυνάμεων υπό την αρχηγία του Πέρση στρατηγού Αρτυβίου για καταστολή της επανάστασης. Αμέσως τότε ο Ονήσιλος έστειλε ανθρώπους του στην Ιωνία, ζητώντας τη βοήθεια των επαναστατημένων Ιώνων. Μπορούμε βέβαια να υποθέσουμε ότι ο Ονήσιλος βρισκόταν από πριν σε επαφή με τους Ίωνες, πιθανότατα και πριν ακόμη εκθρονίσει τον αδελφό του. Έτσι, μόλις οι Ίωνες πήραν το μήνυμά του, απέστειλαν στην Κύπρο ισχυρό στόλο. Ταυτόχρονα οι δυνάμεις των Περσών πέρασαν με καράβια από τη Μικρά Ασία στις βόρειες ακτές της Κύπρου όπου αποβιβάστηκαν κι απ’ όπου βάδισαν κατά της Σαλαμίνος۬ τα δε καράβια τους, αφού έπλευσαν γύρω από τη χερσόνησο της Καρπασίας, προχώρησαν κι αυτά προς την κατεύθυνση της Σαλαμίνος. Τα καράβια που βρίσκονταν στην υπηρεσία των Περσών ήταν φοινικικά.
Στη Σαλαμίνα επέστρεψε στο μεταξύ με τις δυνάμεις του ο Ονήσιλος, που έλυσε την πολιορκία της Αμαθούντος, ενώ στην πόλη αυτή συγκεντρώθηκαν και οι άλλες κυπριακές δυνάμεις που έπαιρναν μέρος στην επανάσταση (Σόλοι, Πάφος, Κούριον κ.α.). Εκεί έγινε μια σύσκεψη, όπως γράφει ο Ηρόδοτος, στην οποία μετείχαν οι Κύπριοι βασιλιάδες και οι αρχηγοί των δυνάμεων των Ιώνων που στάληκαν στην Κύπρο. Οι Κύπριοι άφησαν στους Ίωνες την εκλογή είτε ν’ αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στη ξηρά, είτε να πολεμήσουν κατά των Φοινίκων στη θάλασσα. Οι Ίωνες επέλεξαν τον αγώνα στη θάλασσα.
Σύντομα οι πεζικές δυνάμεις των Περσών έφθασαν στην πεδιάδα της Σαλαμίνος. Οι κυπριακές δυνάμεις παρατάχθηκαν απέναντί τους ως εξής: απέναντι από τον αρχηγό των Περσών Αρτύβιο πήρε θέση εθελοντικά ο ίδιος ο Ονήσιλος۬ απέναντι από τις επίλεκτες μονάδες των Περσών τοποθετήθηκαν οι επίλεκτες μονάδες των Σαλαμινίων και των Σολίων και απέναντι από τις συμμαχικές των Περσών δυνάμεις, παρατάχθηκαν οι υπόλοιποι Κύπριοι.
Ο Αρτύβιος ίππευε ένα περίφημα εκπαιδευμένο άλογο, που κατά τη διάρκεια της μάχης υψωνόταν στα πισινά του πόδια και κατέβαλλε τους αντιπάλους. Ο Ηρόδοτος (Ε΄ 110.1-2), γράφει ότι ο Ονήσιλος είχε έναν υπασπιστή από την Καρία, πολύ θαρραλέο, που του είπε να προσέχει και ν' αναλάβει είτε το άλογο είτε τον ίδιο τον Αρτύβιο. Ο υπασπιστής είπε: «βασιλιά μου, εγώ μπορώ ν’ αναλάβω είτε το άλογο είτε το στρατηγό, όμως προτιμώ ν’ αναλάβω το άλογο κι εσύ, ως βασιλιάς, ν’ αντιμετωπίσεις ισάξιό σου, γιατί αν τον σκοτώσεις, η τιμή θα είναι μεγαλύτερη, κι αν σε σκοτώσει εκείνος, η συμφορά θα είναι μικρότερη αφού θα σκοτωθείς από αξιόλογο αντίπαλο۬ έτσι, εγώ ως υπηρέτης που είμαι, ας αναλάβω το άλογο...».
Στη μάχη, όταν σε λίγο άρχισε, ο Ονήσιλος αντιμετώπισε τον Αρτύβιο. Κατόρθωσε να τον κτυπήσει θανάσιμα, ενώ την ίδια στιγμή ο Κάρας υπασπιστής του έκοψε τα μπροστινά πόδια του αλόγου. Έτσι, αρχικά οι Κύπριοι φάνηκε ότι μπορούσαν να επιτύχουν μια λαμπρή νίκη. Στην κρισιμότερη όμως στιγμή της μάχης, οι Κουριείς με επικεφαλής το βασιλιά τους Στασάνορα εγκατέλειψαν τον Ονήσιλο και τις κυπριακές δυνάμεις και ετάχθησαν με το μέρος των Περσών. Αμέσως την πράξη τους ακολούθησαν και τα άρματα των Σαλαμινίων. Τότε τα πράγματα άλλαξαν αμέσως, οι δυνάμεις των Περσών υπερτερούσαν τώρα και τελικά νίκησαν τους εναπομείναντες Κυπρίους.
Ο Ονήσιλος, αγωνιζόμενος μέχρι τέλους, έπεσε μαχόμενος. Το ίδιο και ο Αριστόκυπρος, ο βασιλιάς των Σόλων, ενώ σκοτώθηκαν και άλλοι πολλοί.
Στο μεταξύ ο αγώνας στη θάλασσα είχε αντίθετη κατάληξη: με διακριθέντες ιδιαίτερα τους Σαμίους, οι Ίωνες κατανίκησαν τους Φοίνικες. Όταν όμως είδαν ότι στη ξηρά οι Κύπριοι ηττήθηκαν, τράβηξαν με τον στόλο τους πίσω στην Ιωνία.
Μετά την κατάπνιξη της επανάστασης και το θάνατο του Ονησίλου, οι Πέρσες ανέβασαν ξανά στο θρόνο της Σαλαμίνος, το Γόργο. Οι Σόλιοι, συνεχίζοντας τον αγώνα, αντιστάθηκαν στους Πέρσες για 5 ακόμη μήνες κατά τους οποίους η πόλη τους άντεξε μια σκληρή πολιορκία. Τελικά αλώθηκε από υπονόμους που οι πολιορκητές έσκαψαν γύρω-γύρω, κάτω από τα τείχη της πόλης. Αρκετό καιρό αντιστάθηκε και η Πάφος, που επίσης είχε πολιορκηθεί για αρκετούς μήνες πριν αλωθεί.Έτσι, όπως γράφει ο Ηρόδοτος, αφού οι Κύπριοι έμειναν ελεύθεροι για ένα χρόνο, υποδουλώθηκαν ξανά:
...Κύπριοι μέν δή ἐνιαυτόν ἐλεύθεροι γινόμενοι αὗτις ἐκ νέης κατεδεδούλωντο...
Ο Ηρόδοτος αναφέρει και τον θρύλο για το κεφάλι του Ονησίλου: Μετά το θάνατό του οι Αμαθούσιοι έκοψαν το κεφάλι του, εκδικούμενοι επειδή τους είχε πολιορκήσει, που το έφεραν στην Αμαθούντα όπου το κρέμασαν πάνω από την πύλη της πόλης. Αργότερα ένα μελίσσι φώλιασε στο κρανίο του Ονησίλου και το γέμισε μέλι. Για το φαινόμενο αυτό, οι Αμαθούσιοι ζήτησαν χρησμό. Ο χρησμός που τους εδόθη ήταν να κατεβάσουν το κεφάλι του ήρωα και να το θάψουν, να τιμούν δε τη μνήμη του Ονησίλου με ετήσιες τελετές και θυσίες. Και οι Αμαθούσιοι υπάκουσαν.
Η προσωπικότητα του Ονησίλου φαίνεται ότι ήταν σημαντικότατη. Και μόνη η σύλληψη της ιδέας και η προσπάθεια για ενοποίηση της Κύπρου σε μια ενιαία πολιτικοστρατιωτική δύναμη, υπό τις συνθήκες και τις αντιλήψεις της εποχής του, ήταν μεγαλειώδης. Μόνο μετά από πολλά χρόνια θα προσπαθούσε κάτι παρόμοιο ο βασιλιάς της Σαλαμίνος Ευαγόρας Α΄ . Και μόνο ύστερα από άλλα πολλά χρόνια, μετά την κατάργηση του θεσμού των βασιλείων (312 π.Χ.), οι Κύπριοι θ’ αρχίσουν να αποκτούν κοινή κυπριακή συνείδηση, όταν ολόκληρο το νησί ως ενιαίος χώρος θα ενταχθεί στο βασίλειο των Πτολεμαίων.
Φώτο Γκάλερι
