Όστρακα
Είναι τα σκληρά ασβεστολιθικά καλύμματα, που προστατεύουν τα σώματα διαφόρων ζώων της Συνομοταξίας των Μαλακίων (Μοlluscs) και ειδικά αυτών που ανήκουν στις ομοταξίες των Γαστεροπόδων (Gastropoda) και Ελασματοβραγχίων (Hamellibranchia) αν και όστρακα έχουν και άλλα θαλάσσια ζώα, όπως λ.χ. η χελώνα, οι αχινοί, οι αστακοί, τα καβούρια κλπ. Εμφανίζονται, ανάλογα με το είδος, συχνά, σποραδικά ή σπάνια σ’ όλες τις θαλάσσιες περιοχές της Κύπρου, στους βράχους, σε αμμώδεις, λασπώδεις ή βραχώδεις βυθούς και σε θαλάσσια βλάστηση. Τρέφονται με πλαγκτόν, με άλλα οστρακοειδή, ακόμη δε και με ψάρια νεκρά ή που πιάνονται στα δίχτυα. Τα οστρακοειδή δεν είναι εμπορεύσιμα, επειδή οι ποσότητες αρκετών ειδών είναι ανεπαρκείς. Σαν κυριότερη αιτία αναφέρεται η φτωχή περιεκτικότητα των κυπριακών θαλασσών σε τροφή.
Για τους πιο πάνω λόγους, δεν είναι και τόσο γνωστά και σαν είδος διατροφής, με κάποιες εξαιρέσεις, όπως για τις πεταλλίνες*, τους χολιούς* κλπ. Τελευταία γίνονται εισαγωγές από το εξωτερικό οστρακοειδών όπως στρείδια*, μύδια* και κυδώνια*, που συνήθως σερβίρονται σε ψαροταβέρνες ή ξενοδοχεία. Στην Ελλάδα και σε χώρες του εξωτερικού με θάλασσες πλούσιες σε πλαγκτόν, τα στρείδια* και ιδιαίτερα τα μύδια* καλλιεργούνται σε θαλάσσια ιχθυοτροφεία σε εμπορική βάση. Αρκετά είδη οστρακοειδών παραμένουν ζωντανά για αρκετό χρόνο έξω από το νερό. Το γεγονός αυτό διευκολύνει την εμπορία τους, διότι συνήθως τρώγονται ωμά και ζωντανά. Σαν τροφή είναι ορεκτικά και νόστιμα, ταυτόχρονα όμως σχετικά δύσπεπτα. Κάποιες προφυλάξεις πρέπει να λαμβάνονται, διότι αλλοιώνονται γρήγορα, με κίνδυνο να προκαλέσουν, κάτω από ορισμένες συνθήκες, εσωτερικές διαταραχές ή σοβαρές δηλητηριάσεις με απρόβλεπτες συνέπειες.
Πολλοί ψαράδες, ιδιαίτερα ερασιτέχνες, χρησιμοποιούν τα οστρακοειδή σαν δόλωμα. Ψαρεύονται με το χέρι, με ειδικά αλιευτικά εργαλεία, με τις τράτες και κάποτε με τα δίχτυα, όταν ανεβαίνουν σ' αυτά για να φάνε πιασμένα ψάρια. Αξίζει να αναφερθούν οι κίνδυνοι εξαφάνισης που απειλούν πολλά είδη φυτών και ζώων, στα οποία φυσικά περιλαμβάνονται και τα οστρακοειδή, αν δεν ληφθούν δραστικά μέτρα αναφορικά με την:
α) Εντατικήν αλιεία ή κυνήγι σε συνδυασμό με την υπερκατανάλωση,
β) Καταστροφή των βιότοπων όπου ζουν.
γ) Ρύπανση και μόλυνση.
Η εξωτερική επιφάνεια των οστράκων είναι άλλοτε λεία ή ανώμαλη ή και ελικοειδής, ενώ η εσωτερική επένδυσή τους ομαλή, γυαλιστερή και συνήθως ιριδίζουσα. Τα όμορφα σχήματα και χρώματα και η ποικιλία των οστρακοειδών ελκύουν πάντοτε τους συλλέκτες, οι οποίοι αφιερώνουν πολύ χρόνο, κόπους και έξοδα για τη συλλογή, ταξινόμηση και συντήρηση των διαφόρων ειδών. Στην Κύπρο παρατηρήθηκε τα τελευταία χρόνια αύξηση του αριθμού των ατόμων που ασχολούνται με τα όστρακα, πολλοί δε διατηρούν αξιόλογες συλλογές. Ο πιο σημαντικός Κύπριος συλλέκτης είναι ο γνωστός ερευνητής της θαλάσσιας ζωής Τάκης Ζαμπακίδης από τους Αγίους Ομολογητές, που αφιέρωσε τη ζωή του στη θάλασσα και τα ζώα της. Κενά όστρακα συλλέγονται από τις παραλίες, ιδιαίτερα μετά από σφοδρή τρικυμία. Τελευταία έκαμαν την εμφάνισή τους στην Κύπρο και ειδικά καταστήματα που πωλούν όστρακα τα οποία εισάγονται κυρίως από την Ιαπωνία και τις Φιλιππίνες. Τα όστρακα χρησιμοποιήθηκαν κατά την Αρχαιότητα και σαν νομίσματα˙ ενώ η κατασκευή κοσμημάτων ή άλλων διακοσμητικών αντικειμένων συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Το μαργαριτάρι που είναι πολύτιμος λίθος γνωστός από την Αρχαιότητα, σχηματίζεται μέσα σε δίθυρα μαλάκια, και ιδιαίτερα στα στρείδια, τα οποία καλλιεργούνται με επιτυχία για τον σκοπό αυτό. Μουσεία οστράκων, περιλαμβανομένων και απολιθωμάτων, υπάρχουν σε πολλές χώρες, ενώ στην Κύπρο γίνονται κάποιες προσπάθειες με τη διοργάνωση από ιδιώτες εκθέσεων κυπριακών οστράκων.
Μεταξύ των κυριοτέρων οστρακοειδών που απαντώνται στις θάλασσες της Κύπρου, είναι:
α) Γαστερόποδα (Gastropoda)-Μονόθυρα: Χαρακτηρίζονται από το ασύμμετρο και συνήθως σπειροειδές όστρακό τους. Έχουν ανεπτυγμένο κεφάλι και πόδι, με το οποίο έρπουν ή κολυμπούν. Αναπνέουν με βράγχια. Μέχρι σήμερα έχουν εντοπισθεί και αναγνωρισθεί στις κυπριακές θάλασσες περισσότερα από 100 είδη, τα οποία ανήκουν σε διάφορες οικογένειες. Τα μεγέθη τους αρχίζουν από τα 2 χιλιοστόμετρα και φθάνουν μέχρι τα 250 χιλιοστόμετρα περίπου. Μερικά χαρακτηριστικά είδη είναι:
1. Φτιν της θάλασσας (Haliotis tuberculata)
2. Πεταλλίνα (Patella coerula)
3. Πεταλλίνα (Patella lusitanica)
4. Χολιός (Monodonta turbinata)
5. Χολιός (Monodonta articulata)
6. Πίζηλος (Astraea rugosa)
7. — (Cerithium vulgatum)
8. — (Aporrhais pes-pelecani)
9. Καράολος της θάλασσας (Neverita josephina)
10. Καράολος της θάλασσας (Natica hebraea)
11. Καράολος της θάλασσας (Natica millepunctata)
12. Κάττα της βούρκaς (Cypraea spurca)
13. Κάττα της βούρκας (Cypraea lurida)
14. — (Dolium galea)
15. — (Cassidaria echinophora)
16. Πούμπουρας (Charonia nodifera). Χαρακτηρίζεται από το μεγάλο όστρακό του. Σε πολλές παραθαλάσσιες περιοχές τον χρησιμοποιούσαν για να στέλλουν ηχητικά σήματα. Στον Καραβά, οι χωριανοί καλούνταν με τον πούμπουρα* στο ελαιοτριβείο για να «ξιλαδίσουν», δηλαδή να πάρουν τις ελιές τους για να βγάλουν το λάδι.
17. Πορφύρα (Murex brandaris)
18. Πορφύρα (Murex trunculus)
19. — (Euthria cornea)
20. Κώνος (Conus mediterraneus)
Στα γλυκά νερά της Κύπρου και ειδικά σε πηγές ή αυλάκια με συνεχή ροή νερού, ζει ένα σχετικά μικρό γαστερόποδο μαλάκιο, γνωστό με το όνομα λιμναία ή καττούα μαύρη (Limnaea sp.)
β) Ελασματοβράγχια (Lamellibranchia)-Δίθυρα: Χαρακτηρίζονται από το διπλό όστρακο που προστατεύει το σώμα τους. Έχουν ατροφικό ή καθόλου κεφάλι, μετακινούνται δε με το πόδι τους ή ανάλογα με το είδος ανοιγοκλείοντας το όστρακο τους. Αναπνέουν με βράγχια. Μέχρι σήμερα έχουν εντοπισθεί και αναγνωρισθεί στις κυπριακές θάλασσες περισσότερα από 65 είδη, τα οποία ανήκουν σε διάφορες οικογένειες. Τα μεγέθη τους αρχίζουν από τα 8 χιλιοστόμετρα και φθάνουν μέχρι τα 550 χιλιοστόμετρα περίπου. Είναι γνωστά στην Κύπρο με τις λαϊκές ονομασίες κάττα, κάρτα, καρκαλλίνα ή καρταλλίνα. Μερικά χαρακτηριστικά είδη είναι:
1. Καλόγνωμη (Arca noae)
2. Καλόγνωμη (Arca barbata)
3. Καλόγνωμη (Arca lactea)
4. Χτένι (Pecten jacobaeus)
5. Μύδι (Modiolus barbatus)
6. Μύδι (Modiolus adriatica)
7. Λιθοφάγος (Lithophaga lithophaga)
8. Πίννα (Pinna nobilis)
9. Μεθύστρα (Cardium aculeatum)
10. Κυδώνι (Cerastoderma edule)
11. Κυδώνι (Cerastoderma lamarki)
12. Αχιβάδα (Venus ovata)
13. Αχιβάδα (Venus striatula)
14. Αχιβάδα (Venerupis pullastra)
15. Σωλήνα (Ensis ensis)
Απολιθώματα: Απολιθωμένα οστρακοειδή ανευρίσκονται σε πολλές περιοχές της Κύπρου, ακόμη και στην κεντρική πεδιάδα του νησιού, κοντά στη Λευκωσία, ή και σε λοφώδεις περιοχές, γενικά δε σε πολλά μέρη που κάποτε βρίσκονταν κάτω από τη θάλασσα. Ιδιαίτερες έρευνες απολιθωμάτων οστρακοειδών έγιναν σε μερικές περιοχές της Κύπρου, όπως σε περιοχές των επαρχιών Λάρνακας και Λεμεσού. Μάλιστα, ανατολικά του τσιμεντοποιείου της Λεμεσού (Μονής) ανεβρέθηκαν απολιθώματα οστρακοειδών τυρρηνίου ηλικίας (αποθέσεις κατώτερης θαλάσσιας αναβαθμίδας) που ταξινομήθηκαν ως εξής από τον δρα Κ. Αναπλιώτη του Πανεπιστημίου Αθηνών και τον Μ. Moshkowitz του Πανεπιστημίου των Ιεροσολύμων:
α) Γαστερόποδα(Gastropoda)
1. Patella coerulea
2. Calliostoma (Trochus) turbinatus
3. Clanculus corallinus
4. Bittium reticulatum
5. Vermetus arenaria
6. Natica (Mammilla) lactea
7. Natica millepunctata
8. Natica josephina
9. Semicassis (Tylocassis) undulata
10. Strombus bubonius
11. Murex brandaris
12. Conus mediterraneus
β) Ελασματοβράγχια (Lamellibranchia)
1. Glycymeris pilosa
2. Spondylus gaederopus
3. Ostrea lamellosa
4. Loripes lacteus
5. Chama gryphoides
6. Cardium aculeatum
7. Cardium tuberculatum
8. Venus gallina
9. Meretrix (Gallista) chione
Όστρακα χρησιμοποιούνταν κατά τα αρχαία και αρχαιότατα χρόνια από τους ανθρώπους, βασικά ως κοσμήματα, ανευρίσκονται δε σήμερα σε αρχαίους τάφους κατά την διάρκεια ανασκαφών.
Σημείωση: Στους πιο πάνω καταλόγους χρησιμοποιείται, εκτός από την επιστημονική, η τοπική κυπριακή ονομασία των οστράκων, όταν υπάρχει. Με την ονομασία αυτή είναι καταχωρημένα στις σελίδες της Μ.Κ.Ε. τα περισσότερα από τα όστρακα, όπου στα αντίστοιχα λήμματα γίνεται περιγραφή τους και δημοσιεύονται φωτογραφίες τους.
Φώτο Γκάλερι
