Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Ποταμός μήκους 41,5 χιλιομέτρων, στην επαρχία Πάφου. Πηγάζει από τα βουνά του Τροόδους και χύνεται στη θαλάσσια περιοχή της Πάφου, στα νοτιοανατολικά του χωριού Μανδριά. Είναι ο πέμπτος μεγαλύτερος σε μήκος ποταμός της Κύπρου μετά τους ποταμούς Πηδιά, Γιαλιά, Σερράχη και Διαρίζο.

Ο Ξερός Ποταμός είναι επίσης γνωστός και σαν Ξεροπόταμος, παρόλο που στους σύγχρονους τοπογραφικούς χάρτες αναφέρεται μόνο η ονομασία Ξερός Ποταμός.

Αρχικά ο ποταμός έχει τρεις κύριες κοίτες ροής, που τις αποτελούν τα ρυάκια Αργάκι των Βρυσιών, Αργάκι του Καστρουλλιού και Αργάκι της Ιρκάς Στερατζιάς, τα οποία νοτιότερα συνεχίζουν τη διαδρομή τους με άλλο όνομα. Το Αργάκι των Βρυσιών πηγάζει από τα νότια της κορφής του Τρίπυλου από υψόμετρο 1.340 μέτρων, ενώ το Αργάκι του Καστρουλλιού από την τοποθεσία Σελλάδιν του Στακτού από υψόμετρο 1.170 μέτρων. Το Αργάκι της Ιρκάς Στερατζιάς πηγάζει από τα νοτιοανατολικά της κορφής του Τρίπυλου, από υψόμετρο 1.280 μέτρων. Οι κοιλάδες των τριών ρυακιών είναι στενές και βαθειές με πολύ απότομες, σχεδόν κάθετες, πλαγιές. Κοντά στην τοποθεσία Μούττη του Εξάρτζιη, οι τρεις κύριες κοίτες ροής ενώνονται και συνεχίζουν σαν μια ροή που τροφοδοτείται σ' όλο της το μήκος με νερό από πολυάριθμα ρυάκια δενδροειδούς συνήθως μορφής.

Από τις πηγές μέχρι τις εκβολές του ο Ξερός Ποταμός ρέει στους διαβάσες, τις λάβες, τις αποθέσεις του σχηματισμού Λευκάρων (κρητίδες, μάργες και κερατόλιθοι), τους αργίλλους του σχηματισμού Μονής, τα πετρώματα του σχηματισμού των Μαμωνιών, και τις πρόσφατες αλλουβιακές αποθέσεις της Ολόκαινης γεωλογικής περιόδου. Εξάλλου τα είδη των εδαφών που αναπτύχθηκαν πάνω στα πετρώματα της διαδρομής είναι τα πυριτιούχα, τα φαιοχώματα, τα εδάφη του σχηματισμού των Μαμωνιών, οι ξερορεντζίνες και τα προσχωσιγενή.

Η μέση ετήσια βροχόπτωση που δέχεται ο ποταμός ξεπερνά τα 900 χιλιοστόμετρα κοντά στις πηγές του, μειώνεται στα 750 χιλιοστόμετρα στην τοποθεσία Αλωνούδι, στα 600 χιλιοστόμετρα κοντά στο χωριό Αγία Μαρίνα της Πάφου, στα 490 χιλιοστόμετρα κοντά στο χωριό Χολέτρια και στα 438 χιλιοστόμετρα στο φράγμα του Ασπρόκρεμμου. Η χρήση της γης κατά μήκος της κοιλάδας του ποταμού ποικίλλει από κωνοφόρα δέντρα και άγρια χαμηλή βλάστηση μέχρι χαρουπιές, σιτηρά, εσπεριδοειδή, μπανανιές και λαχανικά.

Τα χοντρόκοκκα προσχωσιγενή ιζήματα (άμμος, ιλύς, άργιλλοι και κροκάλες) που μεταφέρει ο ποταμός στα χαμηλότερα σημεία της κοιλάδας του, δημιούργησαν ένα πλούσιο υδροφόρο στρώμα στην παραλιακή πεδιάδα της Πάφου. Το στρώμα αυτό καταλαμβάνει έκταση 10,2 τετραγωνικών χιλιομέτρων και το πάχος των αποθέσεων φθάνει μέχρι τα 35 μέτρα. Ο εμπλουτισμός του στρώματος αυτού εξαρτάται από τη ροή του ποταμού, όμως μπορεί να λεχθεί ότι σχεδόν κάθε χρόνο εμπλουτίζεται πλήρως.

Το υδροφόρο στρώμα του Ξερού Ποταμού αξιοποιείται σε σημαντικό βαθμό από το μεγάλο Αρδευτικό  Έργο της Πάφου. Εξάλλου στα πλαίσια του Αρδευτικού  Έργου της Πάφου κατασκευάστηκε το 1982 πάνω στην κοίτη του ποταμού το φράγμα του Ασπρόκρεμμου, χωρητικότητας 51 εκ. μ³. Το φράγμα αυτό, που είναι το δεύτερο μεγαλύτερο σε χωρητικότητα φράγμα της Κύπρου, αποτελεί τον κύριο αποθηκευτικό χώρο του Αρδευτικού Έργου της Πάφου. Από το φράγμα το νερό μεταφέρεται με κανάλι μήκους 12 χιλιομέτρων και τον δυτικό κεντρικό σωληναγωγό μήκους 21 χιλιομέτρων, στα αρδευτικά δίκτυα στην παράκτια πεδιάδα της Πάφου, από το Χάποταμι μέχρι τον  Άγιο Γεώργιο της Πέγειας, για την άρδευση έκτασης γης 5.000 εκταρίων (38.000 σκαλών).

Κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια ο ποταμός ήταν γνωστός με την αυτή ονομασία, Ξερός. Ο ιστορικός του 16ου αιώνα Φλώριος Βουστρώνιος, στη σύντομη γεωγραφική περιγραφή της Κύπρου την οποία προτάσσει στο σύγγραμμά του, απαριθμεί και τον Ξερό μεταξύ των κύριων ποταμών της Κύπρου, γράφοντας την ονομασία του ακριβώς Xeros.