Ξενοφών Γρύλλου
Μεγάλος Αθηναίος ιστορικός των Κλασσικών χρόνων. Γεννήθηκε γύρω στο 430 π.Χ. Γνωρίστηκε με τον Σωκράτη και έγινε ένας από τους θερμότερους θαυμαστές του. Το 401, ύστερα από πρόσκληση του Βοιωτού φίλου του Προξένου, ακολούθησε την εκστρατεία του Κύρου, την οποία αφηγήθηκε στο έργο του Ἀνάβασις. Μετά τον θάνατο του Κύρου και τη σφαγή των Ελλήνων στρατηγών που τον ακολούθησαν, ο Ξενοφών ηγήθηκε των «Μυρίων» (10.000 Ελλήνων στρατιωτών) και τους οδήγησε, ανάμεσα από πολυάριθμους εχθρικούς λαούς της Ασίας, πίσω στην Ελλάδα. Το 396 μπήκε στην υπηρεσία του Σπαρτιάτη βασιλιά Αγησίλαου που πολεμούσε εναντίον του Πέρση Φαρνάβαζου και όταν ο Αγησίλαος αναγκάστηκε να επανέλθει στην Ελλάδα τον ακολούθησε και παραβρέθηκε στη μάχη της Κορώνειας (394 π.Χ.). Οι Αθηναίοι τον κήρυξαν εξόριστο και κατέσχαν την περιουσία του. Οι Σπαρτιάτες του παραχώρησαν ένα κτήμα στη Σκιλλούντα της Ήλιδος, όπου έζησε για είκοσι χρόνια καλλιεργώντας τη γη, κυνηγώντας και συγγράφοντας τα έργα του. Το 370 εγκαταστάθηκε στην Κόρινθο. Οι Αθηναίοι ανακάλεσαν το διάταγμα της εξορίας του, αλλά δεν είναι βέβαιο αν ο Ξενοφών επέστρεψε ποτέ στην Αθήνα. Τα δυο παιδιά του πολέμησαν στη μάχη της Μαντινείας (362 π.Χ.), στην οποία συγκρούστηκαν οι Θηβαίοι με τους Σπαρτιάτες και ένα απ' αυτά σκοτώθηκε. Ο Ξενοφών πέθανε ύστερα από μερικά χρόνια (355 π.Χ.).
Ο Ξενοφών έγραψε πολλά και ποικίλα έργα, που ήσαν προϊόν των εμπειριών του. Τα Ἀπομνημονεύματα, την Ἀπολογία και το Συμπόσιον τα έγραψε αντλώντας από τις αναμνήσεις της γνωριμίας του με τον Σωκράτη. Τον Οἰκονομικόν από την οικογενειακή του ζωή. Την Ἀνάβαση και την Κύρου Παιδεία από τις εμπειρίες του στην Περσία. Τις μελέτες του Ἱππαρχικός και Περί Ἱππικῆς από την ενασχόλησή του με τα πολεμικά και τα αθλήματα. Τα Ἑλληνικά, τον Ἀγησίλαο, τη Λακεδαιμονίων Πολιτεία, τον Ἱέρωνα και το Περί Προσόδων από την αναστροφή του με τα πολιτικά πράγματα σε διάφορες χώρες. Στον Ξενοφώντα αποδίδονται επίσης ο Κυνηγετικός και η Ἀθηναίων Πολιτεία. Τα σπουδαιότερα από τα έργα του είναι τα ιστορικά Ἀνάβασις και Ἑλληνικά.
Τα κείμενα του Ξενοφώντος τον αποκαλύπτουν εραστή της υπαίθρου και των αγροτικών εργασιών, ευσυνείδητο πολεμιστή, ευσεβή στους θεούς, σαφή και ευχάριστο αφηγητή, γενικά έναν πολύπλευρο και αξιόλογο άνθρωπο.
Στα έργα του Ἑλληνικά, Ἀθηναίων Πολιτεία και Κάρου Παιδεία περιέχονται πολλές αναφορές στην Κύπρο. Στην Ἀθηναίων Πολιτεία (2.7) ο Ξενοφών γράφει ότι οι Αθηναίοι, εξαιτίας της κυριαρχίας τους στη θάλασσα και της επαφής τους με πολλούς ανθρώπους σε άλλες χώρες, πήραν απ' αυτούς τρόπους διασκέδασης και ό,τι άλλο ευχάριστο υπήρχε στις χώρες τους. Ανάμεσα σ' αυτές ήταν και η Κύπρος.
Στην αφήγησή του για τη δημιουργία του περσικού κράτους (Κύρου Παιδεία, 1.1.4) από τον Κύρο αναφέρει και την κατάκτηση της Κύπρου (545 π.Χ.). Επειδή οι Κύπριοι, γράφει ο Ξενοφών, στα πρώτα χρόνια που ακολούθησαν την υποταγή τους, εξεστράτευαν πρόθυμα μαζί του (7.4.1-2), ο Κύρος δεν έστειλε σατράπη στο νησί, αλλά άφηνε να το διοικούν οι ντόπιοι βασιλιάδες, που ήσαν όμως υποχρεωμένοι να του καταβάλλουν φόρο. Κατά τον Αθηναίο ιστορικό, οι Κύπριοι εξεστράτευσαν με τον περσικό στρατό εναντίον της Καρίας και της Βαβυλώνος. Σε δυο άλλα σημεία του έργου αυτού ο Ξενοφών, τοποθετώντας γεωγραφικά την Κύπρο μέσα στην Περσική αυτοκρατορία, γράφει ότι μαζί με την Αίγυπτο αποτελούσαν το δυτικό της όριο.
Οι περισσότερες αναφορές στην Κύπρο περιέχονται στα Ἑλληνικά, έργο που καλύπτει την ιστορία της Ελλάδος από το 411 ως το 362 π.Χ. Μετά την καταστροφή του αθηναϊκού στόλου στους Αιγός ποταμούς, αφηγείται ο Ξενοφών (2.1.29), ο Αθηναίος στρατηγός Κόνων* διέφυγε με οκτώ πλοία και κατέφυγε στον βασιλιά της κυπριακής Σαλαμίνος Ευαγόρα* (405 π.Χ.). Αφηγείται ακόμη τη σύλληψη του αθηναϊκού στόλου από τον στόλο των Σπαρτιατών κοντά στη Ρόδο (390 π.Χ.). Δέκα αθηναϊκές τριήρεις έπλεαν προς την Κύπρο για να ενισχύσουν τον Ευαγόρα, με ναύαρχο τον Φιλοκράτη. Ο Σπαρτιάτης ναύαρχος Τελευτίας, που περιπολούσε στη θάλασσα με 27 πλοία, συνέλαβε τα αθηναϊκά (4.8.24). Σχολιάζοντας την ενέργεια αυτή ο Ξενοφών εύρισκε ότι η συμπεριφορά και των δυο πλευρών ήταν αντίθετη προς τη γενικότερη πολιτική τους. Γιατί οι Αθηναίοι, μολονότι ήσαν σύμμαχοι με τον Πέρση βασιλιά, έστελλαν βοήθεια στον Ευαγόρα που ήταν εχθρός του, ενώ οι Σπαρτιάτες, μολονότι πολεμούσαν τον Πέρση βασιλιά, εμπόδιζαν εκείνους που έπλεαν για να ταχθούν εναντίον του.
Σε άλλο σημείο των Ἑλληνικῶν (5. 1.10) αναφέρει τη μετάβαση αθηναϊκού στόλου στην Κύπρο, με αρχηγό τον Χαβρία*, προς ενίσχυση του Ευαγόρα (387 π.Χ.). Και αλλού (5.1.31) διασώζει τους όρους της «Ανταλκιδείου ειρήνης», σύμφωνα με τους οποίους η Κύπρος παρέμενε υπό την εξουσία του Πέρση βασιλιά.