Νύμφες
Κατώτερες θηλυκές θεότητες της ελληνικής και της ρωμαϊκής μυθολογίας, που σύμφωνα προς διάφορες μαρτυρίες λατρεύονταν και στην αρχαία Κύπρο. Επρόκειτο για όντα που εκπροσωπούσαν δυνάμεις της φύσεως, των βουνών, των δασών, των δέντρων, των σπηλαίων, των πηγών και των ποταμών, των κοιλάδων κλπ. Εθεωρείτο ότι ήσαν γυναικείες μορφές εξαίρετης ομορφιάς που εκτιμούνταν τόσο από τους θεούς όσο και από τους ανθρώπους. Οι περισσότερες ήσαν κόρες του Διός κι ασχολούνταν συνήθως με την υφαντική, την χειροτεχνία, το τραγούδι και τον χορό, και το λούσιμο. Όμως αναφέρονται και άλλες Νύμφες κόρες του Άτλαντος (οι Ατλαντίδες, οι Υάδες και οι Πλειάδες), καθώς και κόρες του Νηρέως (οι Νηρηίδες).
Νύμφες αναφέρονται ήδη από την εποχή του Ομήρου (όπως λ.χ. η Καλυψώ που φιλοξένησε τον Οδυσσέα). Ο Οβίδιος αναφέρει ότι είχαν την χάρη της μακροζωίας. Οι Νύμφες ήσαν γνωστές είτε απλώς ως Νύμφες, είτε με διάφορες άλλες ονομασίες ανάλογα προς τις ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά τους: όπως οι Δρυάδες ή και Αμαδρυάδες (των δασών), οι Ορειάδες (των βουνών και των σπηλαίων), οι Λειμωνιάδες (των λειμώνων και των λουλουδιών), οι Ωκεανίδες (των πηγών και των ρευμάτων), οι Λιμνιάδες (των λιμνών), οι Ποταμηίδες (των ποταμών), οι Ναπαίες (των κοιλάδων και των ποιμνίων) κ.α.
Οι περισσότερες από τις Νύμφες εθεωρείτο ότι ήσαν ευμενείς προς τους ανθρώπους που τους βοηθούσαν ποικιλότροπα: φύλαγαν τα κοπάδια, πρόσεχαν τις πηγές, προστάτευαν τα όρη και τα δάση, ακόμη περιέθαλπαν αρρώστους μαζί με τον Ασκληπιό. Πολλές φορές έσμιγαν με θνητούς, όμως αποστρέφονταν τους σατύρους που συνήθως τους επιτίθεντο ερωτικά.
Οι χώροι όπου υποτίθεται ότι ζούσαν οι Νύμφες ήσαν ιεροί και σ’ αυτούς κτίζονταν βωμοί ή και ιερά. Τα ιερά τα αφιερωμένα στις Νύμφες λέγονταν Νυμφαία.
Ένα μεγάλο Νυμφαίον (από τα μεγαλύτερα και επιβλητικότερα στο είδος του σ’ ολόκληρο τον μεσογειακό χώρο) απεκαλύφθη στο Κούριον. Το Νυμφαίον αυτό είχε κτιστεί στις αρχές του 1ου μ.Χ. αιώνα (Ρωμαϊκά χρόνια) και ήταν θαυμάσια διακοσμημένο, με αψιδωτές κρήνες και δεξαμενές με αχιβάδες και μαρμάρινα αγάλματα. Είχε διαστάσεις 45 επί 15 μέτρων και πλαισιωνόταν από λουτρά και άλλα δωμάτια, είχε δε τόσο λειτουργικό όσο και διακοσμητικό χαρακτήρα (βλέπε και λήμμα Κούριον, κεφάλαιο (α) Ο αρχαιολογικός χώρος).
Όπως γνωρίζουμε από επιγραφικές μαρτυρίες, ένα άλλο Νυμφαίον βρισκόταν στην κορφή μικρού λόφου στην τοποθεσία Καφίζιν, περί τα 7 χμ. νοτιοανατολικά της πόλης της Λευκωσίας. Ήταν των Ελληνιστικών χρόνων και σ’ αυτό λατρευόταν κάποια Νύμφη που αναφέρεται στις επιγραφές ως Νύμφη ἡ ἐν τῷ Στρόφιγγι ή και Νύμφη ἡ ἐπί τῷ Στρόφιγγι (βλέπε περισσότερα στο λήμμα Καφίζιν). Η Νύμφη αυτή αναφέρεται σε άλλη επιγραφή και με το επίθετο Ὀρεονό[μος], ακριβώς επειδή είχε το ενδιαίτημά της στην κορφή του λόφου. Επίσης αναφέρεται και με το χαρακτηριστικό επίθετο Ἐπήκοος.
Άλλη επιγραφή, που βρέθηκε στο χωριό Τρούλλοι της επαρχίας Λάρνακας, μνημονεύει κάποιο αφιέρωμα στις Νύμφες. Πιθανόν να υφίστατο και στην περιοχή εκείνη τη γεμάτη λόφους κάποιο ιερό αφιερωμένο στις Νύμφες.
Αλλά και στην περιοχή της Κυθρέας (αρχαίοι Χύτροι), όπου η πηγή του κεφαλόβρυσου ήταν ζωτικής σημασίας, βρέθηκε επιγραφή των Ελληνιστικών χρόνων που μνημονεύει αφιέρωση στην Αρσινόην Φιλάδελφον Ναϊάδα. Η βασίλισσα της Αιγύπτου Αρσινόη Β΄* που θεοποιήθηκε και λατρεύτηκε στην Κύπρο, αναφέρεται ως Ναϊάς δηλαδή Νεράιδα του νερού, συνεπώς Νύμφη (βλέπε και λήμμα κεφαλόβρυσον). Είναι πολύ πιθανό ότι στην περιοχή του κεφαλόβρυσου λατρευόταν κάποια Νύμφη του νερού, που ταυτίστηκε αργότερα με την Αρσινόη Β΄.
Στις φιλολογικές πηγές, πάλι, έχουμε αναφορά του Οράτιου (Carmina, 1,30,6) για Νύμφες συνοδούς της Αφροδίτης στην Πάφο. Αλλά και στον Ἐπιτάφιον (θρήνον) για τον Άδωνη, τον εραστή της Αφροδίτης, αναφέρεται ότι γύρω από το νεκρό θρηνούσαν οι Νύμφες των βουνών (... καί Νύμφαι κλαίουσιν Ὀρειάδες...). Επίσης στον Ὁμηρικό Ὕμνο για την Αφροδίτη, η Κυπρία θεά παρομοιάζεται με κάποια ωραιότατη Νύμφη του βουνού.
Το θαυμάσιο και μεγαλοπρεπές Νυμφαίον του Κουρίου πιθανώς κτίστηκε και αφιερώθηκε στις Νύμφες όταν η πόλη βρήκε τρόπους κι έλυσε το υδρευτικό της πρόβλημα με μεταφορά νερού από κάπως μακρινές πηγές. Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι, εκτός από τα ιερά στο Καφίζιν και στην Κυθρέα, και διάφορα άλλα μικρά Νυμφαία υπήρχαν σε διάφορα μέρη στην αρχαία Κύπρο, αφού οι Νύμφες ήσαν συνήθως κατώτερες μεν, αλλά δημοφιλείς θεότητες όχι άσχετες με την ωραιότητα και την αγνότητα της φύσης.