Νεόφυτος ιερομόναχος ο Κύπριος
Κύπριος λόγιος και εκκλησιαστικός συγγραφέας και μεταφραστής του 18ου-19ου αιώνα. Γεννήθηκε περί το 1775-1780 στη Λευκωσία και πέθανε στα Ιεροσόλυμα στις 13 Ιουλίου 1861. Ο ίδιος υπέγραφε ως Νεόφυτος (ἱερομόναχος) Ἁγιοταφίτης ὁ Κύπριος.
Σε νεαρή ηλικία πήγε στα Ιεροσόλυμα, πιθανότατα σε κάποιον Αγιοταφίτη ιερωμένο συγγενή του, κι εκεί φοίτησε στην ακμάζουσα τότε Σχολή των Ιεροσολύμων. Δάσκαλός του διετέλεσε και ο σχολάρχης Μάξιμος Σιμαίος. Στη συνέχεια ο Νεόφυτος, που ενεδύθη το μοναχικό σχήμα, παρέμεινε στην υπηρεσία της Εκκλησίας Ιεροσολύμων. Κατά το 1805, σε έγγραφο της κοινότητας Ύδρας, αναφέρεται ως πρωτοσύγκελλος του Παναγίου Τάφου (εάν δεν πρόκειται περί συνωνυμίας) που είχε σταλεί στο ελληνικό αυτό νησί για συλλογή αφιερωμάτων και ελεημοσυνών. Για τον ίδιο σκοπό ταξίδευσε και αλλού (μαρτυρείται μετάβασή του στην Αλβανία). Αργότερα, κατά το 1821, κατείχε το αξίωμα του ηγουμένου στο μοναστήρι του Αγίου Δημητρίου στα Ιεροσόλυμα. Το 1828 περιόδευσε την Παλαιστίνη για συλλογή οποιωνδήποτε αγαθών (λάδι, σιτάρι, χρήματα κι ό,τι άλλο) υπέρ ενισχύσεως του πατριαρχείου των Ιεροσολύμων που βρισκόταν τότε σε δεινή οικονομική παρακμή. Το 1832-33 αναφέρεται ως ηγούμενος του μοναστηριού του Αγίου Σάββα στα Ιεροσόλυμα. Τότε μάλιστα είχε υποστεί επίθεση και μαχαιρωθεί από κάποιον, ενώ διένειμε ψωμί σε φτωχούς. Το 1836 εστάλη ως γραμματοκομιστής της Αγιοταφικής αδελφότητας στην Κωνσταντινούπολη. Τέλος, υπηρέτησε για πολλά χρόνια, μέχρι και τον θάνατό του, ως γραμματέας στον ναό της Αναστάσεως στα Ιεροσόλυμα. Υπό την τελευταία αυτή ιδιότητά του επιστάτησε στην αγιογράφηση εκκλησιών, όπως μαρτυρείται από επιγραφή στο μοναστήρι Αβραάμ.
Ο Νεόφυτος ο Κύπριος κατέλιπε ογκώδες και ποικίλο συγγραφικό έργο: ιστορικό, θεολογικό, ποιητικό και λειτουργικό, επίσης δε και μεταφραστικό, που σώζεται βασικά στην Ιεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη.
Ασχολήθηκε με ποικίλα θέματα, το συγραφικό του έργο είναι ογκώδες και το μέρος που αναφέρεται στην ιστορία του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων και των άλλων ιερών προσκυνημάτων στηρίζεται στα αρχεία του Πατριαρχείου. Περιλαμβάνει έργα ιστορικά, θεολογικά και λειτουργικά. Η γλώσσα του είναι απλή, χρησιμοποιεί την έμμετρη διήγηση και το διάλογο. Από τα ιστορικά του έργα ξεχωρίζουν Η Ιστορία του εμπρησμού και της ανοικοδομής του Ναού της Αναστάσεως του 1808-1810 και η Εικοσαετηρίς των διατρεξάντων γεγονότων στον θρόνο Ιεροσολύμων από το 1821-1841. Στα έργα αυτά του Νεοφύτου διακρίνετα η μεγάλη του περηφάνεια τόσο για την εθνικότητα όσο και για τη θρησκεία του. Αναφέρεται στις σχέσεις της ορθόδοξης με τις άλλες χριστιανικές κοινότητες στους Αγίους Τόπους (Φράγκους, Αρμενίους) αλλά και στις σχέσεις τους με τους Οθωμανούς. Δίνει επίσης σημαντικές πληροφορίες για την αγιοταφική αδελφότητα. Επίσης αναφέρεται στους αγώνες εναντίον των Οθωμανικών αρχών της περιοχής και στις σχέσεις τους με τον Ιμπραήμ πασά, το γιο του Μωχάμετ Άλη, αντιβασιλέα της Αιγύπτου. Είναι υπερήφανος για την επανάσταση του 1821 και την αναγέννηση του έθνους. Αναφέρεται στην καταστροφή της Χίου, στις προσπάθειες του πατριαρχείου Ιεροσολύμων για την εξαγορά αιχμαλώτων της επανάστασης που πουλήθηκαν στην περιοχή και στην αποστολή έντεκα ελληνικών πλοίων στην περιοχή με σκοπό να παρακινήσουν τους εντοπίους σε επανάσταση εναντίον των Τούρκων. Επίσης αναφέρεται στην ναυμαχία του Ναυαρίνου. Περιγράφει ακόμα τη δράση του Ιμπραήμ στην Παλαιστίνη εναντίον των εντοπίων, μετά την επιστροφή του από την Πελοπόννησο.
Το έργο του Νεοφύτου είναι σημαντικό τόσο για την ιστορία της Παλαιστίνης σε εποχές μεγάλων ανασταώσεων όσο και για τις ποικίλες πληροφορίες του για πολλά άλλα θέματα.
Κυριότερα από τα έργα του είναι:
1. Διδασκαλία πῶς δεῖ προσεύχεσθαι, ἔκ τινος παλαιοῦ βιβλίου (1801).
2. Περί τῶν ἀξιοσημειώτων συμβάντων τῇ Ὀθωμανικῇ ἐπικρατείᾳ κατά τό 1807 ἔτος, κατά μῆνα Μάϊον (1807).
3. Ἱστορία τοῦ ἐμπρησμοῦ τοῦ ναοῦ τοῦ Παναγίου καί Ζωοδόχου Τάφου, ἤτοι τῆς Ἀναστάσεως, συντεθεῖσα καί στιχουργηθεῖσα παρά Νεοφύτου μοναχοῦ ἁγιοταφίτου Κυπρίου (1809). Το ίδιο ή παρόμοιο έργο επανακυκλοφορεί και αργότερα, 1814, 1819, καθώς και
4. Ἡ ἱερά ἱστορία τῆς ἀνοικοδομῆς τοῦ θειοτάτου καί παμμεγίστου ναοῦ τοῦ Παναγίου Τάφου, ἤτοι τῆς Ἁγίας τοῦ Κυρίου Ἀναστάσεως, συντεθεῖσα ἐν εἴδει διαλόγου πρός περισσοτέραν κατάληψιν τῆς ἱστορίας (1819).
5. Σιωνίτης Ὑμνωδός... παρά Νεοφύτου... τοῦ Κυπρίου (τετράδια 4,1819).
6. Λογίδρια εἰς τά ἐντός τοῦ πανιέρου ναοῦ τῆς τοῦ Χριστοῦ Ἀναστάσεως πανάγια προσκυνήματα... (χ.χ.).
7. Μεγαλυνάρια τινά πρός τόν ὅσιον Σάββαν (χ.χ., πάντως αρχές του 19ου αιώνα).
8. Ἀσματική ἀκολουθία τοῦ ἁγίου καί δικαίου Φιλαρέτου τοῦ ὄντως χριστομιμήτου καί ἐλεήμονος (χ.χ.).
9. Βίβλος Ψαλμῶν. Ἐξήγησις Νεοφύτου... τοῦ Κυπρίου (18-25. Κείμενο ψαλμών, παράφραση και σχόλια).
10. Ὁδηγός προσκυνητοῦ, ἤ περιγραφή τοῦ πανιέρου ναοῦ τῆς τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἀναστάσεως, ποιηθεῖσα παρά τοῦ... ἐλαχίστου Νεοφύτου... τοῦ Κυπρίου... (1834).
11. Τρεις τόμοι χειρόγραφοι όπου γίνεται περιγραφή λεπτομερής των Αγίων Τόπων και, γενικότερα, της Παλαιστίνης (1849).
12. Εἰκοσαετηρίς, ἤ ἐξακολούθησις τῆς ἱστορίας τῶν ἐν τῇ ὀρθοδόξῳ καί ἁγίᾳ ἐκκλησίᾳ ἤ τῷ θρόνῳ τῶν Ἱεροσολύμων διατρέξαντα μετά τό, αωκα΄ ἔτος καί ἑξῆς μέχρι τοῦ ἐνεστῶτος ἔτους, αωμα΄ μαρτίου α΄... (δυο τόμοι, 1841).
13. Ὑπόμνημα περί ἀρχαιολογίας ἐθνῶν ἐν Ἱερουσαλήμ καί τῶν πράξεων αὐτῶν (1844).
14. Ἐξακολούθησις τῆς ἱστορίας [όπως πιο πάνω αρ. 12] από το 1841 μέχρι το 1847 (1847).
15. Θέατρον τῆς Ἁγίας Γῆς, ἤ ἱστορία καί περιγραφή ταύτης καί ὅλης τῆς γῆς τῆς Ἐπαγγελίας... (μετάφραση λατινικού κειμένου ὑπό Ἀδριχομίου Δέλφιο Γερμανοῦ, 1849).
Βιβλιογραφία:
- Γιάννης Ε. Μειμάρης, «Νεόφυτος ο Κύπριος και άλλοι Κύπριοι κωδικογράφοι, συγγραφείς, αντιγραφείς, συλλογείς και κτήτορες κωδίκων της Ιεροσολυμιτικής Βιβλιοθήκης», Πρακτικά του Δεύτερου Διεθνούς Κυπριολογικού Συνεδρίου (Λευκωσία, 20-25 Απριλίου 1982), Τόμος Β΄, Μεσαιωνικόν Τμήμα, Λευκωσία, 1986, σελ. 419-430.
- Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Κυπριακή Λογιοσύνη 1571-1878, Κέντρο Επιστημονικών ερευνών, Πηγές και Μελέτες της Κυπριακής Ιστορίας, XLIII, Λευκωσία, 2002, σελ. 60-62, 209-210.
- Λήμμα «Νεόφυτος ιερομόναχος ο Κύπριος», Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια, Εκδόσεις Φιλόκυπρος, τόμος 10, σελ. 209.