Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Η εκκλησία της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στο Παλαιχώρι, που είναι γνωστή απλά σαν Σωτήρα, βρίσκεται στο βορειοανατολικό άκρο του χωριού. Είναι μικρό ορθογώνιο κτίσμα που καταλήγει στα ανατολικά σε ημικυκλική αψίδα εγγεγραμμένη σε ευθύ ανατολικό τοίχο. Έχει εσωτερικές διαστάσεις 8X3 μ. χωρίς τη ν αψίδα. Η αψίδα έχει χορδή 2 μ. και βέλος 1,17. Οι τοίχοι της εκκλησίας έχουν πάχος 0,70 μ. και είναι κτισμένοι με ακατέργαστους λίθους και λάσπη. Η εκκλησία έχει δυο θύρες, μια στο μέσο του νότιου τοίχου πλάτους 0,85 μ., και μια στο μέσο του δυτικού τοίχου πλάτους 0,90 μ. Στον βόρειο και τον νότιο τοίχο, εσωτερικά, κοντά στο εικονοστάσιο ανοίγονται δυο τυφλά τόξα όπως και στην εκκλησία του Σταυρού του Αγιασμάτι. Το δάπεδο της εκκλησίας καλύπτεται με οπτόπλινθους. Η εκκλησία δεν έχει παράθυρα. Υφίστανται μόνο στα δυο αετώματα αεραγωγοί διαστάσεων 0,40Χ0,30μ. και στενό άνοιγμα στο μέσο του ημικυκλικού τοίχου της αψίδας με διαστάσεις 0,55X0,20 μ. Η εκκλησία καλύπτεται με ξύλινη δίρριχτη στέγη και αγκιστρωτά κεραμίδια. Το 1655, ίσως, κτίσθηκε στη δυτική και τη νότια πλευρά της εκκλησίας Γαμματόμορφη κλειστή στοά. Τη χρονολογία αυτή δίνει πέτρα εντοιχισμένη πάνω από τη δυτική είσοδο της στοάς. Παρόμοια στοά υπάρχει και στις εκκλησίες του Αρχαγγέλου στον Πεδουλά και του Αγίου Θεοδώρου στη Λεμύθου.

Οι τοίχοι στο εσωτερικό της εκκλησίας είναι διακοσμημένοι με τοιχογραφίες καλής τέχνης. Εξαίρετες από κάθε άποψη είναι οι τοιχογραφίες των όρθιων αγίων στους τοίχους και των ιεραρχών στην αψίδα.

Στην κορυφή του ανατολικού αετώματος, πάνω από την αψίδα, είναι ζωγραφισμένος ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου. Στα βόρεια της αψίδας, κάτω από τον αρχάγγελο Γαβριήλ, είναι ζωγραφισμένοι (από πάνω προς τα κάτω) ο Δαβίδ, ο προφήτης Ησαΐας και η παράσταση του Αμνού - Μελισμού. Στα νότια της αψίδας είναι ζωγραφισμένοι ο Σολομών, ο προφήτης Ιερεμίας και ο πρωτομάρτυρας Στέφανος. Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας εικονίζεται η Θεοτόκος όρθια σε στάση Δέησης, ανάμεσα στους αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ που θυμιούν. Με επιγραφή η Παναγία ονομάζεται «ἡ Κυρία τῶν Ἀγγέλων». Πιο κάτω εικονίζεται η Κοινωνία των Αποστόλων. Στην κάθε μια σκηνή («Λάβετε φάγετε» και «Πίετε ἐξ αὐτοῦ πάντες») εικονίζονται όλοι οι απόστολοι και όχι όπως παλαιότερα ανά έξι. Χαμηλότερα, δεξιά και αριστερά από μια Αγία Τράπεζα στην οποία υπάρχουν το «Δισκάριον» και το «Άγιον Ποτήριον», ιερουργούν οι ιεράρχες Αντύπας, Επιφάνιος, Χρυσόστομος, Βασίλειος, Γρηγόριος ο Θεολόγος και Αβέρκιος.

Ο νότιος και ο βόρειος τοίχος είναι διαιρεμένοι σε δυο ζώνες. Στην πάνω ζώνη εικονίζονται πολυπρόσωπες σκηνές και στην κάτω όρθιοι άγιοι. Στο ανατολικό άκρο του νότιου τοίχου, πίσω από το εικονοστάσιο, εικονίζονται πάνω η Φιλοξενία του Αβραάμ και κάτω οι Κύπριοι άγιοι Ιωάννης ο Λαμπαδιστής και Αθανάσιος ο Πεντασχοινίτης. Στην πάνω ζώνη του νότιου τοίχου μέσα στον ναό εικονίζονται η Ταφή της Οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας από τον αββά Ζωσιμά και το λιοντάρι, οι Τρεις Παίδες εν Καμίνω, η Γέννηση του Χριστού, η Υπαπαντή, η Βάπτιση, η Έγερση του Λαζάρου, η Βαϊοφόρος και η Μεταμόρφωση. Στην κάτω ζώνη, στο τυφλό τόξο εικονίζονται οι άγιοι Γεώργιος και Δημήτριος έφιπποι, ο ένας πλάι στον άλλο, και στα ποδαρικά του τόξου οι άγιοι Σπυρίδων και Τύχων. Ακολουθούν στ’ ανατολικά της νότιας εισόδου ο απόστολος Παύλος και στα δυτικά οι άγιοι Αντώνιος, Αθανάσιος ο Αθωνίτης, Σάββας, Θεοδόσιος ο Κοινοβιάρχης, Αρσένιος, Ιλαρίων, Ονούφριος.

Στον δυτικό τοίχο το αέτωμα γεμίζει με τη Σταύρωση. Πιο κάτω, σε δυο ζώνες είναι ζωγραφισμένες σκηνές από τα Πάθη: πάνω, ο Μυστικός Δείπνος, ο Νιπτήρας, η Προσευχή στον Κήπο της Γεθσημανή και η Προδοσία, κάτω, ο Ιησούς μπροστά στον Άννα και τον Καϊάφα, ο Πιλάτος νίπτει τας χείρας, η Άρνηση του Πέτρου και ο Εμπαιγμός. Στα νότια της δυτικής θύρας εικονίζονται η αγία Παρασκευή και η αγία Μαρίνα και στα βόρεια ο άγιος Μάμας καβαλλάρης σε λιοντάρι.

Στην πάνω ζώνη του βόρειου τοίχου είναι ζωγραφισμένες οι ακόλουθες σκηνές: ο Ελκόμενος, ο Επιτάφιος Θρήνος, η Ανάσταση του Χριστού σύμφωνα με δυτικά πρότυπα, οι Μυροφόρες μπροστά στο Κενό Μνημείο, η Ανάληψη, η Πεντηκοστή, το θαύμα του αρχαγγέλου Μιχαήλ στις Χώνες, ο Δανιήλ στον λάκκο των λεόντων και το όραμα του Παχωμίου. Πίσω από το εικονοστάσιο, στην πάνω ζώνη, εικονίζεται η Θυσία του Αβραάμ. Στην κάτω ζώνη του βόρειου τοίχου εικονίζονται, από τα δυτικά προς τα ανατολικά, οι άγιοι Μερκούριος, Νέστωρ, Ευστάθιος, Θεόδωρος ο Στρατηλάτης, Ανδρέας, Λουκάς, Νικόλαος και Πέτρος. Στο τυφλό τόξο του βόρειου τοίχου εικονίζεται ο αρχάγγελος Μιχαήλ και στο εσωρράχιο οι άγιοι Κοσμάς και Δαμιανός, στο δυτικό ποδαρικό ο Συμεών ο Στυλίτης, στο δε ανατολικό ποδαρικό σώζεται μισοκατεστραμμένη η κτιτορική επιγραφή. Κάτω από τη Θυσία του Αβραάμ εικονίζεται ο άγιος Λαυρέντιος. Όλες οι τοιχογραφίες ανήκουν στον ίδιο ζωγράφο και τους μαθητές του. Δυστυχώς η καταστροφή της κτιτορικής επιγραφής μας στέρησε τα ονόματα των δωρητών και του ζωγράφου όπως και τη χρονολογία. Ο ζωγράφος πάντως κινείται άνετα μέσα στο κλίμα της εποχής του. Αντλεί την εικονογραφία των σκηνών από την Παλαιολόγεια ζωγραφική και γι' αυτό πολλές σκηνές του Χριστολογικού κύκλου μοιάζουν με σκηνές που βρίσκουμε σ’ άλλες εκκλησίες όπως του Σταυρού του Αγιασμάτι που ζωγράφισε ο Φίλιππος Γουλ και του Αρχαγγέλου (Θεοτόκου) στη Γαλάτα που ζωγράφισε ο Συμεών Αξέντης το 1514. Σ’ όλες όμως τις περιπτώσεις διατηρεί τον προσωπικό του χαρακτήρα. Εισάγει ακόμη σκηνές που δεν παρουσιάζονται σ’ άλλες εκκλησίες στην Κύπρο, όπως η ταφή της οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας, το όραμα του Παχωμίου και ακόμη το εν Χώναις θαύμα του αρχαγγέλου Μιχαήλ. Τα θέματα αυτά είναι συνηθισμένα στη σύγχρονη  μεταβυζαντινή  ζωγραφική  έξω από την Κύπρο. Παράλληλα δεν μένει ανεπηρέαστος από τη δυτική ζωγραφική, όπως φαίνεται π.χ. από τη σκηνή της Ανάστασης του Χριστού και το οικοδόμημα στη σκηνή της Κοινωνίας των Αποστόλων. Η δυτική επίδραση όμως στο έργο του είναι περιορισμένη. Όπως και άλλοι σύγχρονοί του ζωγράφοι στην Κύπρο, παρουσιάζει φανερές αδυναμίες στις πολυπρόσωπες σκηνές. Όμως παρουσιάζεται αριστοτέχνης στην απόδοση των όρθιων αγίων. Ξανοίγει τον σκοτεινό προπλασμό ώστε να δημιουργούνται πλατιές φωτισμένες επιφάνειες στις οποίες τα λευκοκίτρινα φώτα μπαίνουν ακτινωτά με τη μορφή λεπτών μακριών πινελιών, ώστε να διαγράφουν τους όγκους. Η τεχνική αυτή είναι τεχνική της φορητής εικόνας και παρουσιάζεται ήδη από τον 14ο αιώνα για να χρησιμοποιηθεί σε φορητές εικόνες στην Κύπρο τον 16ο αιώνα με πιο σημαντικό παράδειγμα την εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας από τον Άγιο Κασσιανό που χρονολογείται στα 1529. Άλλοτε πάλι, όπως στην περίπτωση των ιεραρχών  στην αψίδα και στα πρόσωπα των ασκητών, τις φωτεινές επιφάνειες τις βάζει σαν μικρούς φωτεινούς όγκους στον σκοτεινό προπλασμό και τους πλάθει με φωτεινές γραμμές που συνενώνονται για να αποδώσουν με σαφήνεια και δυναμισμό τα κύρια χαρακτηριστικά του προσώπου. Έτσι ο άγνωστος ζωγράφος της εκκλησίας της Μεταμορφώσεως, που ζωγραφίζει την τρίτη ίσως δεκαετία του 16ου αιώνα, παρουσιάζεται σαν ένας από τους καλύτερους εκπροσώπους της Κυπριακής Σχολής.

Στην εξωτερική πλευρά του δυτικού τοίχου της εκκλησίας σώζονται δεξιά και αριστερά της εισόδου τοιχογραφίες μεταγενέστερες και χαμηλής ποιότητας. Οι τοιχογραφίες αυτές παρουσιάζουν τον Ιωάννη τον Θεολόγο όρθιο, την Θεοτόκο σε θρόνο, τον Χριστό σε θρόνο και τον Ιωάννη τον Πρόδρομο όρθιο. Στο μικρό τυφλό τόξο πάνω από την είσοδο εικονίζεται ο Χριστός σαν αρχιερέας. Κάτω από την τελευταία αυτή τοιχογραφία υπήρχε επιγραφή σε τρεις γραμμές, από την οποία δεν σώζονται παρά λίγα γράμματα και η χρονολογία ΑΧΙΒ (=1612). Οι τοιχογραφίες αυτές έχουν πάθει πολλή φθορά γιατί ήταν εκτεθειμένες στις καιρικές συνθήκες για περισσότερο από 40 χρόνια, μέχρι δηλαδή το 1655 που κτίσθηκε η Γαμματόσχημη στοά.

Η εκκλησία εντάχθηκε στον Κατάλογο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO τον Δεκέμβριο του 2001, η τελευταία από τις 10 εκκλησίες του Τροόδους που εντάχθηκαν στον κατάλογο αυτό.

Βλέπε λήμμα: ΟΥΝΕΣΚΟ- Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς της Κύπρου

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια