Μεσαορία ή Μεσαριά ή Μισάρκα
Η Μεσαορία (ή Μεσαριά ή Μεσαρκά) είναι γεωγραφική περιφέρεια που περιλαμβάνει το ανατολικό τμήμα της μεγάλης κεντρικής πεδιάδας της Κύπρου. Σε παλαιότερες εποχές με την ονομασία Μεσαορία ή Μεσαρκά υπονοείτο ολόκληρη η κεντρική πεδιάδα, που εκτείνεται από τον κόλπο της Αμμοχώστου μέχρι τον κόλπο της Μόρφου.
Ονομασία: Η μεγάλη αυτή πεδινή έκταση της Κύπρου είναι γνωστή τοπικά ως Μεσαρκά, ονομασία που «εξευγενίστηκε» κι αναγράφεται στους επίσημους χάρτες και αλλού ως Μεσαορία. Διάφορες απόψεις εξεφράσθησαν για την ονομασία της. Ο Αντώνιος Μηλιαράκης θέλει την ονομασία να έχει φράγκικη προέλευση, από το massa ή και massara και massari, που σήμαινε τις αγροτικές επαύλεις (απ' όπου και ονομασίες όπως Μάσαρη, χωριό της Κύπρου, Παλιομάσαρα, τοπωνύμιο, κλπ. [βλέπε αναφορά στο λήμμα Μάσαρη]).
Όπως όμως ορθά παρατήρησε ο Σίμος Μενάρδος, δεν μπορούσε να ονομαστεί έτσι γι’ αυτό τον λόγο μια τεράστια έκταση που δεν αποτελούσε αγροτική έπαυλη αλλά ολόκληρη γεωγραφική περιφέρεια που εκτεινόταν, κατά την παλαιότερη λαϊκή αντίληψη, από τον κόλπο της Αμμοχώστου έως τον κόλπο της Μόρφου. Ο Σίμος Μενάρδος γράφει χαρακτηριστικά:
...ὁ λέγων Μεσαρκάν ἐννοεῖ παχεῖαν καίμεγάλην πεδιάδα, ὡς ὅρον ἀντίθετον πρόςτόν ὅρον Ὀρεινή · ὅθεν ὁ Μαραθεύτης καί ὁ Σολιάτης, ἐρωτῶντες ἄν τό σιτάριν ἕν πού τήν μεσαρκάν, ἐννοοῦσιν ἁπλῶς τήν κάτωθεν τῶν ὀρέων των ἐκτεινομένην πεδιάδα τοῦ Μόρφου, ἥτις πράγματι κατά τήν παλαιοτέραν ἐκδοχήν περιελαμβάνε το καί αὕτη εἰς τήν Μεσαριάν, τῆς ὁποίας κέντρον ἐθεωρεῖτο ἡ πόλις Λευκοσία...
Σημαντικό είναι το γεγονός ότι ο πολυμαθής Εστιέν ντε Λουζινιάν (16ος αιώνας), θεωρεί ως ελληνικό κι όχι φραγκικό το όνομα Μεσαριά (Messaria), στη Χωρογραφία του, όπου περιγράφει την κεντρική πεδιάδα της Κύπρου και δίνει και τις διαστάσεις της.
Ο καθηγητής Γ.Ν. Χατζιδάκις (Γλωσσολογικαί Μελέται, Α'), απορρίπτει φράγκικη προέλευση της ονομασίας Μεσαρκά, υποστηρίζοντας ότι προήλθε από το Μεσαρέα, θηλυκό του μεσάρις, που σημαίνει ὁ ἐν μέσῳ. Ο Σίμος Μενάρδος επισημαίνει ότι υπάρχει στην Κύπρο η λέξη μεσάρις, έτσι δε ονομάζεται ὁ μεσαῖος τῶν τριῶν κωδωνίσκων τοῦ δρεπάνου.
Εξάλλου, στις παλαιές πηγές η πεδιάδα αναγράφεται ως Mesarea, Messarea και Messaria, πουθενά δε ως Massaria ώστε να δικαιολογείται ετυμολογία της από το massa ή massara, εκτός από αναφορά του Φλώριου Βουστρώνιου.
Η μεγαλύτερη πεδιάδα της Κρήτης ονομάζεται Μεσαρά, ενώ παρόμοια τοπωνύμια απαντώνται από τα Μεσαιωνικά χρόνια και σε άλλα μέρη της Ελλάδας (Κέρκυρα, Ήπειρος, Πελοπόννησος κλπ.), ενώ με την ονομασία Μεσαριά απαντώνται 6 ελληνικά χωριά (στην Κέρκυρα, στην Άνδρο, στη Θήρα [τρία] και στη Σύρο). Στην Κρήτη υπάρχει και ο κόλπος της Μεσαράς. Πιθανόν, αναφέρει η εγκυκλοπαίδεια «Υδρία», η λέξη να προήλθε από το Μέσα Μεριά, αφού το τοπωνυμικό είναι χαρακτηριστικό μιας οποιασδήποτε εσωτερικής περιοχής.
Πιθανότερη όλων θεωρείται η εκδοχή του Γ.Ν. Χατζιδάκι, ότι η ονομασία Μεσαρκά προήλθε από το μεσάρις. Τη λέξη Μεσαρκά πρώτος μετέτρεψε σε Μεσαορίαν ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός ( Ἱστορία Χρονολογική.... 1788, σσ. 1315), κι έκτοτε η ονομασία αυτή επεκράτησε στις επίσημες αναφορές. Ο Κυπριανός θεώρησε ότι η ονομασία προήλθε από το γεγονός ότι η πεδιάδα ευρίσκεται ανάμεσα στα όρη. Γράφει σχετικά:
...Ἀνάμεσα δέ εἰς αὐτάς τάς σειράς τῶν ὀρέων, καί βουνῶν, δέν ἀπολείπουσι νά στολίζουσι τήν Νῆσον τόποι πεδινοί... ἀλλ' ἀξιολογωτέρα πάντων εἶναι ἡ Μεσαορία, ὡς μεταξύ τῶν ὀρέων τούτων [=οροσειρές Τροόδους και Πενταδάκτυλου] ὑπάρχουσα, ἡ ὁποία ἐξαπλώνεται ἀπό τά ὄρη τοῦ Κορμακίτη καί ἀποπερατοῦται ἕως εἰς τό Καρπάσιον...
Στο Χρονικόν, πάλι, του Γεωργίου Βουστρωνίου, γίνεται αναφορά σε τοποθεσία έξω από την πόλη της Αμμοχώστου, την Ἀμασαρίαν. Ο R.M. Dawkins, στην αγγλική έκδοση του έργου του Βουστρωνίου (Μελβούρνη, 1964), διερωτάται πού ευρίσκεται η Ἀμα0σαρία. Ο Κ. Χατζηιωάννου (Τά ἐν Διασπορᾷ, Β', 1979, σ. 85), υποστηρίζει ότι η Αμασαρία δεν είναι παρά η Μεσαρκά.
Παλαιές αναφορές: Ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός (18ος αιώνας) καθορίζει ως Μεσαορίαν ολόκληρη την πεδινή έκταση από τον κόλπο της Μόρφου μέχρι τον κόλπο της Αμμοχώστου και μέχρι την Καρπασία:
...Ἐξαπλώνεται ἀπό τά ὄρη τοῦ Κορμακίτη [=από το δυτικό άκρο της οροσειράς του Πενταδάκτυλου], καί ἀποπερατοῦται ἕως εἰς τό Καρπάσιον, εὐρυχωρο τά τη πεδιάδα, καρποφόροςκαθ' ὑπερβολήνεἰς πάντα, σιτάριον, κριθάριον, ὄσπρια, κάρπιμαδένδρα, μάλιστα ἐπιτήδειος εἰς βαμπάκια, περιβόλια μετάξης, εἰς ἐλαιώνας, καί ἐν ίλόγῳε ἶναι ἡ ἀποθήκητῆς Νήσου ὅλης. Ἄρχεται εἰς μάκρος ἀπό τόν Κάβοντῆς Γραίας [=ακρωτήρι Γκρέκο], καί καταντᾶ ἕως τοῦ Κορμακίτη, ἔκτασις ὡς εἰκοσι έξη λεύγες, ἤ μίλια τριάκοντα, καί περισσότερον. Ἐν μέσῳ αὐτῆς τῆς εὐρυχώρου πεδιάδος εἶναι θεμελιωμένη ἡ παλαιά βασιλική πόλις, καί καθέδρα τῆς Λευκοσίας...
Αλλά ήδη ο Αθανάσιος Σακελλάριος (Τά Κυπριακά, Α', 1890, σσ. 16-17), καθορίζει ως Μεσαορίαν μόνο την ανατολική πεδιάδα, ενώ το δυτικό της τμήμα θεωρεί ως πεδιάδα της Μόρφου και το κεντρικό ως πεδιάδα της Λευκωσίας:
...Μεταξύ τῆς σειρᾶς τοῦ ὄρους Ὀλύμπου καί τῆς σειράς τῶν ὀρέων τῆς Καρπασίας ἤ τοῦ Βουφαβέντου καί Πενταδακτύλου κεῖται ἡ μεγάλη πεδιάς, ἐκ τῆς εὐφορίας τῆς ὁποίας ἡ νῆσος ἐκλήθη Μακαρία, ἔχουσα 10-25 χιλιομέτρων πλάτος. Αὕτη δέ συνίσταται ἐκ τῆς πεδιάδος τῆς Μεσαορίας, κοινῶς Μεσαρκᾶς καλουμένης, καί ἐκ τῆς πρός δυσμάς αὐτῆς καί μετ' αὐτῆς συνηνωμένης πεδιάδος τῆς Λευκωσίας, καί ἐκ τῆς πρός δυσμάς τῆς Λευκωσίας κειμένης καί συνηνωμένης μετ' αὐτῆς πεδιάδος τοῦ Μόρφου... Καί νῦν δέ οἱ Κύπριοι θέλοντες νά ἐκτιμήσωσι τήν εὐφορίαν αὐτῆς λέγουσιν: «ὅταν γεωρκήσῃ ἡ Μεσαρκά, χορτάνουν μάναις και παιδιά...».
Εφόσον δεχόμαστε ότι η ονομασία Μεσαρκά έχει ελληνική προέλευση, θα πρέπει να αποδεχθούμε ότι με την ονομασία αυτή καθοριζόταν η μεγάλη κεντρική πεδιάδα της Κύπρου ήδη από τα Βυζαντινά χρόνια. Η ονομασία όμως, υποδηλώνουσα γεωγραφική περιφέρεια, απαντάται κυρίως σε κείμενα της περιόδου της Φραγκοκρατίας και εξής. Έτσι, ο Λεόντιος Μαχαιράς (Χρονικόν, παρ. 32), γράφει:
...Εἰς τήν Περιστορόναν [=Περιστερώνα] τῆς Μεσαρίας...
Και ο Γεώργιος Βουστρώνιος (Σάθας, Μεσαίων. Βιβλ., Β', σ. 465), γράφει:
...Καί τήν Κακοτρύγητην, τό Ἄρσος τῆς Μεσαρίας καί ἕτερα [χωριά]...
Αλλού πάλι, ο ίδιος συγγραφέας σημειώνει:
...Καί τούς Σαρακηνούς ἔπεψέν τους καί ἐπῆγαν καί ἐμεῖναν εἰς τήν Ἀμασαρίαν...
Ή ακόμη:
...Καί ἔδωκέν του ν' Μαμουλούκιδες διά νά πάγῃ εἰς τήν Ἀμασαρίαν καί εἰς τήν Ἀλικήν...
Όπου - όπως σημειώθηκε πιο πάνω - Ἀμασαρία είναι, πιθανότατα, άλλος τύπος γραφής της Μεσαορίας.
Ελέχθη ήδη πιο πριν ότι κι ο Εστιέν (Στέφανος) Λουζινιανός μνημονεύει τη Μεσαορία (Messaria), κι ο Φλώριος Βουστρώνιος και άλλοι. Στο έργο HistoryoftheWarofCyprus (London, 1657), η πεδιάδα ονομάζεται Mesarea, ενώ σε σχετικά παλαιούς χάρτες σημειώνεται και ως Messarea.
Η μεγάλη πεδιάδα όμως δεν φαίνεται να ήταν ποτέ χωριστή επαρχία ή διαμέρισμα της Κύπρου. Κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια ήταν χωρισμένη σε διάφορα διαμερίσματα (bailliages), όπως εκείνα της Σίβουρης, του Λευκονοίκου, της Άσσιας κ.α., ενώ τα διάφορα χωριά αποτελούσαν φέουδα, ιδιωτικά και βασιλικά. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, πάλι, ένα από τα κατηλλίκια στα οποία ήταν διαχωρισμένη διοικητικά η Κύπρος ήταν εκείνο της Μεσαορίας, με διοικητική του πρωτεύουσα τη Βατιλή, όμως δεν αντιστοιχούσε πλήρως προς τη σημερινή περιοχή του νησιού που καθορίζεται ως Μεσαορία (βλέπε λήμμα κατηλλίκι, όπου και σχετικός χάρτης). Εξάλλου, κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, όπως γράφει ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός, Μεσαορία ήταν ολόκληρη η κεντρική πεδιάδα, από την Αμμόχωστο έως την Μόρφου.
Φώτο Γκάλερι
