Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Falco eleonorae. Οικογένεια: Falconidae. Πρόκειται για το πιο εντυπωσιακό κι ένα από τα σπανιότερα των πουλιών της οικογένειάς του ˙ είναι το μοναδικό πουλί που έρχεται για να γεννήσει στην Κύπρο το φθινόπωρο (όλα τα άλλα γεννούν την άνοιξη). Εξάλλου, από τα επτά είδη γερακιών που έρχονται στην Κύπρο, μόνο αυτό μένει και γεννά στο νησί εκτός των δυο ενδημικών, του κίτση (Falco tinnunculus) και του σ΄αχινιού (Falco peregrinus), που βέβαια κι αυτά γεννούν στην Κύπρο.

Το γεράκι της Ελεονώρας απαντάται μόνο στις παραμεσόγειες χώρες. Γεννά σε απόκρημνους βράχους, πάντοτε κοντά στις παραλίες, ιδίως στην Κύπρο, στην Κρήτη και στη Σαρδηνία. Υπολογίζεται ότι ο πληθυσμός τους σήμερα δεν ξεπερνά τις 2.000. Το αρσενικό και το θηλυκό έχουν το ίδιο χρώμα, όμως υπάρχουν δυο ποικιλίες σ’ ό,τι αφορά τον χρωματισμό τους. Είναι τα ίδια ακριβώς γεράκια αλλά με διαφορετικά χρώματα. Τα μέλη των δυο ποικιλιών ζευγαρώνουν μεταξύ τους. Τα μέλη της μιας ποικιλίας έχουν χρώμα καφέ σκούρο, έτσι που φαίνονται κατάμαυρα όταν πετούν, όπως τον μαυροκολιόν (Corvus monedula). Τα μέλη της δεύτερης ποικιλίας έχουν χρώμα ανοικτό γκριζοκαφέ, άσπρο στη ράχη, στα μάγουλα και στον λαιμό, και μαύρο κάτω από τα μάτια. Το κάτω μέρος του κορμού τους είναι καφέ ανοικτό με μαυριδερές ραβδώσεις και η ουρά τους γκρίζα. Το μέγεθός τους φθάνει τα 38 εκατοστόμετρα. Τα μάτια τους είναι κατάμαυρα και λαμπερά, απ' όπου και η ονομασία μαυρομμάτης.

Στην Κύπρο αρχίζουν να έρχονται τον Απρίλιο και παραμένουν μέχρι τον Νοέμβριο. Δεν είναι σίγουρο πού διαχειμάζουν, πάντως ένα πουλί που σημαδεύθηκε με δακτυλίδι σε φωλιά στους βράχους του Ακρωτηρίου στις 22.9.1962, συνελήφθη στις 30.11.1962 στη Μαδαγασκάρη (Cyprus Ornithological Society, Ninth Bird Report, 1978, p. 56). Τούτο είναι μια ένδειξη ότι διαχειμάζουν ίσως στις ακτές και τα νησιά της νότιας Αφρικής, ταξιδεύοντας κατά μήκος των ακτών της ανατολικής Αφρικής.

Κατά τον Ιούλιο μαζεύονται κυρίως στις παραλίες της χερσονήσου του Ακρωτηρίου και της Επισκοπής για να φωλιάσουν στους απόκρημνους βράχους. Δεν φτιάχνουν φωλιές αλλά γεννούν σε τρύπες και προεξοχές, 2-3 αυγά. Ο λόγος που παραμένουν εκεί και γεννούν τον Σεπτέμβριο είναι γιατί τότε αρχίζει η μετανάστευση των πουλιών από την Αφρική προς την Ευρώπη κι από την περιοχή του Ακρωτηρίου περνά μεγάλος αριθμός πουλιών. Όπως δε αυτά είναι κουρασμένα από το ταξίδι, πιάνονται εύκολα από τα γεράκια της Ελεονώρας που κυνηγούν μ’ ένα παράξενο και εντυπωσιακό τρόπο: πάνω από τη θάλασσα και κοντά στις ακτές τρία γεράκια πετούν περιπολώντας σε τρία διαφορετικά ύψη˙ το ένα πετά χαμηλά, πάνω από τα κύματα, το άλλο ψηλότερα, πάνω από τις κορφές των βράχων και το τρίτο στο μισό ύψος, ανάμεσα στα άλλα δυο, έτσι, όταν πλησιάσει κάποιο μεταναστευτικό πουλί, σ’ οποιοδήποτε ύψος, ένα από τα τρία θα το αρπάξει (Cyprus Ornithological Society, Tenth Bird Report, ‘Falco eleonorae on Cyprus: Population, size and breeding success’, pp. 58-63).

Τα πουλιά αυτά ήσαν πολύ γνωστά και περιζήτητα κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια κι αργότερα ακόμη, γιατί εκπαιδεύονταν και χρησιμοποιούνταν στο κυνήγι. Το όνομά τους, εξάλλου, το οφείλουν στη βασίλισσα της Κύπρου Ελεονώρα*, σύζυγο του βασιλιά Πέτρου Α΄ (1359-1369).

Ανάμεσα στο προσωπικό του παλατιού ήταν και ο γερακάρης, που δουλειά του ήταν να συντηρεί και γυμνάζει τα γεράκια που χρησιμοποιούσε ο βασιλιάς στα κυνήγια του. Μάλιστα σε μεσαιωνικά αγγεία υπάρχουν παραστάσεις του γερακάρη που μεταφέρει το γεράκι στο μπράτσο του. Στον καθεδρικό ναό της Αγίας Σοφίας στη Λευκωσία υπάρχει επίσης γλυπτό του 13ου αιώνα που παρουσιάζει ένα πρίγκιπα να κρατεί στο αριστερό χέρι ένα κυνηγετικό γεράκι και στο δεξί την κουκούλα για να του την φορέσει στο κεφάλι.

Το πουλί αυτό είναι εκείνο που αναφέρει ο Όμηρος στην Ιλιάδα: ὁ φασσοφόνος ἴρηξ ὅς ὤκιστος πετεηνῶν.

Από τον περιηγητή Villamont, που επισκέφθηκε την Κύπρο το 1589, μαθαίνουμε ότι ο Τούρκος πασάς της Κύπρου διέτασσε τους χωρικούς της περιοχής Ακρωτηρίου, κατ’ εντολήν του σουλτάνου, να παραδίδουν όσα τέτοια γεράκια συνελάμβαναν για να στέλλει στον σουλτάνο που τα χρησιμοποιούσε στο κυνήγι. Σ’ αντάλλαγμα, χάριζε στους χωρικούς τους φόρους. Την αυτή μαρτυρία δίνει και ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός (Ἱστορία Χρονολογική..., 1788, σ. 369), γράφοντας για τα φαλκόνια πως κάθε χρόνον ἐξ’ αὐτῶν στέλλονται εἰς Κωνσταντινούπολιν τῶν μεγάλων Τουρκῶν˙ ἀγρεύονται εἰς τούς κρημνούς τοῦ Ἀκρωτηρίου τῆς Λεμεσοῦ, εἶναι διωρισμένοι χωρικοί ἐλεύθεροι ἀπό τάς ἐξοδίας τοῦ τόπου καί βάρη, πληρώνοντες μόνον ἕνα βασιλικόν δόσιμον ἐλαφρόν, δι’ αὐτό τοῦτο νά ἀγρεύουσιν  αὐτά˙ ἐστέλλοντο ὡς  δῶρον καί ἐπί τῶν Βενετζιάνων εἰς Βενετίαν καί Γερμανίαν πολλά.

Σε λαϊκά ποιήματα συχνά αναφέρονται τα ωραία μαύρα μάτια του γερακιού αυτού, τα γερακόπλουμα, προκειμένου να εξυμνηθεί η ομορφιά της μαυρομμάτας Κυπρίας κοπέλας:

Πο ούλλα πού ’σ'ει πάνω της, τ’ αμμάδκια της μ’ αρέσαν

γιατ’ ένι γερακόπλουμα τζ' έχουν αγάπην μέσα.

Ή ακόμη:

Για μαύρ’ αμμάδκια καύκουμαι τζ' αι νηστικός μεινίσκω,

μα για τα γερακόπλουμα ππέφτω τζ΄ αι πεθανίσκω.  

Όπως όλα τα είδη της οικογένειας των ιερακόμορφων, έτσι και το γεράκι της Ελεονώρας είναι δια νόμου προστατευόμενο είδος.