Μάτσης Κυριάκος
Ήρωας του ένοπλου απελευθερωτικού αγώνα του 1955-1959, λόγιος και ποιητής. Γεννήθηκε στο χωριό Παλαιχώρι της Πιτσιλιάς στις 23 Ιανουαρίου 1926 και πέθανε αγωνιζόμενος στο χωριό Δίκωμο στις 19 Νοεμβρίου 1958. Διδάχθηκε τα πρώτα γράμματα στο δημοτικό σχολείο του χωριού του μετά την αποφοίτησή του πήγε στην Αμμόχωστο κοντά σε συγγενείς του, και φοίτησε στο εκεί Ελληνικό Γυμνάσιο. Ήδη από τα μαθητικά του χρόνια αρχίζει να διαφαίνεται η έντονη προσωπικότητά του, ενώ αναπτύσσει και εθνική δραστηριότητα. Γράφει επίσης διηγήματα, στίχους και αναλύσεις λογοτεχνικών έργων. Μέσα από τα σωζόμενα αυτά νεανικά του κείμενα διαφαίνεται ο προβληματισμός και η προθυμία του ν’ αγωνιστεί όχι μόνο για την απελευθέρωση της Κύπρου αλλά και για κοινωνική ανέλιξη του λαού και δικαιοσύνη. Γράφει χαρακτηριστικά σε ένα μαθητικό κείμενο του:
...Θά ριχτῶ στόν ἀγῶνα. Θά πολεμήσω τίμια καί παλληκαρίσια. Θ’ ἀγωνιστῶ γιά τό λαό. Τόν βλέπω ἀμόρφωτο καί θέλω νά τόν μορφώσω, τόν βλέπω ἀδικημένο καί θέλω νά τόν δικαιώσω...
Καταγόμενος ο ίδιος από αγροτική οικογένεια, γνωρίζει ήδη πολύ καλά τις κοινωνικές συνθήκες όπου βρίσκεται ο κυπριακός λαός, ιδίως της υπαίθρου. Ταυτόχρονα, μεγαλώνοντας στα χρόνια του δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου κατά τη διάρκεια του οποίου πολλές εξαγγελίες γίνονταν και υποσχέσεις δίνονταν για επικράτηση της ελευθερίας και της δικαιοσύνης, ο Κυριάκος Μάτσης θα ζήσει τις ελπίδες του λαού της Κύπρου για απελευθέρωση από τον αγγλικό ζυγό και ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα, ελπίδες που οδήγησαν χιλιάδες Κυπρίους να καταταγούν ως εθελοντές και να πολεμήσουν σε πολλά μέτωπα, ελπίδες όμως που διαψεύστηκαν αμέσως μετά τη λήξη του πολέμου.
Ο Κυριάκος Μάτσης αποφοίτησε από το γυμνάσιο το 1945. Ήδη γράφει πεζογραφήματα και στίχους τόσο στην πανελλήνια δημοτική όσο και στο κυπριακό γλωσσικό ιδίωμα, επηρεασμένος κυρίως από την ποίηση του Δημήτρη Λιπέρτη που έχει διαβάσει κι έχει αναλύσει.
(Βίντεο Ψηφιακός Ηρόδοτος -Αρχείο ΡΙΚ)
Το 1946 πήγε στην Ελλάδα για ανώτερες σπουδές κι ενεγράφη στη Γεωπονική Σχολή της Θεσσαλονίκης. Η Ελλάδα ήταν, από τα μαθητικά του χρόνια, η Μεγάλη Πατρίδα όπως την ονόμαζε σε κείμενά του. Η περίοδος που θα ζήσει εκεί ως φοιτητής (1946-1952), είναι για τον Κυριάκο Μάτση περίοδος στενότατης γνωριμίας με τον ελληνικό χώρο. Λατρεύω καί τό τελευταῖο λιθαράκι αὐτῆς τῆς χώρας, συνήθιζε να λέει, εκφράζοντας επίσης και σε κείμενά του παρόμοια αισθήματα. Θα ζήσει όμως ταυτόχρονα και τις εμπειρίες του εμφυλίου πολέμου που ήλθε στη χώρα πριν ακόμη επουλωθούν τα φοβερά τραύματα της γερμανοϊταλικής κατοχής. Ο Μάτσης θα πολιτικοποιηθεί στο διάστημα αυτό, θα αναμειχθεί ενεργά σε φοιτητικές οργανώσεις, θα πάρει μέρος σε πολλές δραστηριότητες. Μετέχει στην πολιτική άμυνα κατά των Κομμουνιστών στη Θεσσαλονίκη, αρθρογραφεί, εκφωνεί λόγους και εκτελεί αποστολές στα προωθημένα τμήματα του κυβερνητικού στρατού που μάχεται κατά του ΕΛΑΣ. Είναι όμως γεγονός ότι ο αντικομμουνισμός του ποτέ δεν τον παρέσυρε σε ακρότητες αντίθετα, παρέμεινε ανθρωπιστής, επιχειρώντας να αντιπαραταχθεί στην Αριστερά με την πειθώ και τον διάλογο, πράγμα που θα επιχειρούσε και στην Κύπρο αργότερα, κατά την περίοδο του απελευθερωτικού αγώνα, με αποτέλεσμα να κατηγορηθεί από τον αρχηγό της ΕΟΚΑ Γεώργιο Γρίβα - Διγενή ως Κομμουνιστής και ο ίδιος. Είναι χαρακτηριστικό ότι στη Θεσσαλονίκη, μέσα στο τραγικό κλίμα του εμφυλίου σπαραγμού, ο Μάτσης δεν δίστασε να επισκεφθεί στη φυλακή και να υπερασπιστεί στο στρατοδικείο Κύπριο φοιτητή που είχε συνταχθεί με τους αντάρτες του λαϊκού στρατού, είχε συλληφθεί κι είχε καταδικαστεί σε θάνατο.
Κατά τη διάρκεια των σπουδών του ο Μάτσης δεν ξεχνά το εθνικό ζήτημα της ιδιαίτερης πατρίδας του, που τον απασχολούσε συνεχώς, όπως προκύπτει από τα κείμενα και το ημερολόγιο που κρατούσε καθ’ όλη τη φοιτητική του ζωή. Στην Κύπρο πέρασε, εξάλλου, το καλοκαίρι του 1948, οπότε το Κυπριακό βρισκόταν και πάλι στο προσκήνιο με την αποστολή του λόρδου Γουΐνστερ και την προσφορά προς τους Κυπρίους «συνταγματικών ελευθεριών».
Το 1949 ο Μάτσης επισκέπτεται στη βόρειο Ελλάδα τμήματα και μονάδες του στρατού και κάνει ομιλίες. Διακρίνεται ήδη ως πολύ καλός ρήτορας. Το 1950 είναι από τους ηγέτες των φοιτητών που υποδέχονται στη Θεσσαλονίκη την κυπριακή πρεσβεία (υπό τον επίσκοπο Κυρηνείας Κυπριανό), η οποία μετέφερε στην Ελλάδα τους τόμους του ενωτικού δημοψηφίσματος που είχε γίνει στην Κύπρο τον Ιανουάριο. Η πολύ επιφυλακτική στάση της ελληνικής κυβέρνησης έναντι της κυπριακής πρεσβείας, προβληματίζει ιδιαίτερα τον Μάτση που γράφει στο ημερολόγιό του (4.6.1950):
...Δυστυχῶς ἀπό τόν Ἑλληνικόν ὁρίζοντα ἐλλείπει ὁ νεφεληγερέτης νοῦς ἑνός Βενιζέλου καί οἱ Ἕλληνες πολιτικοί πιστεύοντες εἰς τόν τόσα ἐπισωρεύσαντα κακά ἐπί τῆς Ἑλλάδος μας μῦθον τῆς Ἀγγλο - Ἑλληνικῆς φιλίας, δέν τολμοῦν νά θέσουν σθεναρῶς τό ζήτημα [της Κύπρου].
Σημειώνει ακόμη ότι σε συζήτηση με τα μέλη της πρεσβείας υποστήριξε πως ἐάν δέν λυθῇ τώρα τό ζήτημα [της Κύπρου] εἰρηνικά, πρέπει νά ἐπιδιώξωμεν τήν λύσιν του μέ ἄλλα μέσα...
Και καταχωρεί στο ημερολόγιό του:
Θά ἔρθῃ κάποτε ἡ ὥρα τῆς δράσεως. Τίποτε δέν κερδίζεται χωρίς θυσίας καί ἡ ἐλευθερία χωρίς αἶμα.
Ο Κυριάκος Μάτσης αποφοίτησε από τη Γεωπονική Σχολή Θεσσαλονίκης τον Ιούνιο του 1952 και αμέσως μετά επέστρεψε στην Κύπρο.
Στην Κύπρο, εντάχθηκε από τους πρώτους στην ΕΟΚΑ μέ τήν φλόγα τῆς αὐτοθυσίας καί τήν δίψα νά ἐπιτελέση ἔργο μεγάλο, όπως έγραψε ο στρατηγός Γρίβας. Σύντομα ανέλαβε τη ζωτικής σημασίας θέση του αρχηγού συνδέσμων της ΕΟΚΑ.
Στις 6 Ιανουαρίου 1956 συνελήφθη από τους Άγγλους και οδηγήθηκε στα φοβερά κρατητήρια της Ομορφίτας για ανάκριση. Τίποτε συγκεκριμένο δεν μπορούσε ν’ αποδειχθεί εις βάρος του και οι Βρετανοί ανακριτές - βασανιστές Ρόμπινσον, Μακκάουαν και Χάρρις άρχισαν με την «τυπική» και «εισαγωγική» ερώτηση: «Μήπως είσαι μέλος της ΕΟΚΑ;»
Η απάντηση του Μάτση ήταν βέβαια η μόνη που δεν περίμεναν και τους άφησε άναυδους: «Μάλιστα! Είμαι μέλος της ΕΟΚΑ, και θα σας εξηγήσω γιατί...».
Και εξηγεί, ενώ στην πορεία της ανάκρισης αντιστρέφει τους ρόλους και υποβάλλει στους ανακριτές του θαρραλέα ερωτήματα: γιατί βρίσκονται σ’ ένα τόπο όπου δεν τους θέλουν; γιατί θεωρούν κακό τον αγώνα του λαού για ελευθερία; τι θα έκαναν εκείνοι εάν βρίσκονταν στη δική του θέση;
Στις μέρες που ακολούθησαν, η ανάκριση σταματά να είναι διαλογική συζήτηση και μετατρέπεται σε φοβερά βασανιστήρια. Στην Ομορφίτα επισκέφθηκε τον βασανιζόμενο άγρια αγωνιστή ο ίδιος ο κυβερνήτης της Κύπρου στρατάρχης Χάρτιγκ. Ο Μάτσης συζητεί μαζί του το Κυπριακό ζήτημα και τον ένοπλο αγώνα που διεξάγεται. Τελικά ο κυβερνήτης του προτείνει «φιλικά» να καταδώσει τον αρχηγό του αγώνα έναντι του τρομερού για την εποχή ποσού των 500.000 λιρών. Ο Μάτσης σηκώνεται και θέτει τέρμα στη συζήτηση με την απάντηση: Οὐ περί χρημάτων τόν ἀγῶνα ποιούμεθα, ἀλλά περί ἀρετῆς. Λυποῦμαι γιατί μέ προσβάλατε μέ τήν πρότασή σας.
Εκτιμώντας ίσως το ήθος και το θάρρος του αντιπάλου του, ο Χάρτιγκ έδωσε εντολή να μη υποβληθεί σε άλλα βασανιστήρια. Έτσι μεταφέρθηκε στα κρατητήρια της Κοκκινοτριμιθιάς. Στα κρατητήρια ο Μάτσης γίνεται ο ηγέτης των κρατουμένων. Την ηγετική υπόστασή του αναγνωρίζουν και οι Βρετανοί: μετά το ναυάγιο των διαπραγματεύσεων Μακαρίου - Χάρτιγκ και την εξορία του πρώτου από τον δεύτερο, η αποικιακή κυβέρνηση προσπαθεί να επιτύχει επαφή με την ηγεσία της ΕΟΚΑ και ο βοηθός κυβερνήτης Ρένταγουεϊ έχει, στα κρατητήρια, επανειλημμένες συνομιλίες με τον Μάτση. Ο τελευταίος συνομιλεί, με την έγκριση του Γρίβα, ακολουθώντας άκαμπτη εθνική γραμμή που, βέβαια, οδηγεί σε ναυάγιο.
Ύστερα από λίγους μήνες παραμονής του στα κρατητήρια, ο Μάτσης κατορθώνει να δραπετεύσει. Η δραπέτευσή του έγινε από το κρατητήριο της Κοκκινοτριμιθιάς, απ' όπου κατόρθωσε να εξέλθει, μαζί με τους άλλους 6, αφού όλοι μεταμφιέστηκαν σε εργάτες. Μετά τη δραπέτευσή του, διορίστηκε από τον αρχηγό της ΕΟΚΑ Γεώργιο Γρίβα - Διγενή ως τομεάρχης στην επαρχία Κερύνειας. Ανέπτυξε και πάλι αξιόλογη αγωνιστική δραστηριότητα.
Όμως στις 19 Νοεμβρίου του 1958 το κρησφύγετό του, σε πάτωμα αγροτικού σπιτιού στο χωριό Δίκωμο, στην πλαγιά του Πενταδάκτυλου, περικυκλώθηκε από τον αγγλικό στρατό ύστερα από προδοσία. Η θέση του κρησφύγετου ήταν τέτοια που δεν προσέφερε δυνατότητες διαφυγής αλλά ούτε και σοβαρής αντίστασης. Όμως ο Μάτσης αρνείται πεισματικά να υψώσει τα χέρια και να παραδοθεί. Πιστός στις αρχές που ο ίδιος είχε εκλέξει, δεν μπορούσε παρά να πεθάνει. Στις εκκλήσεις των Άγγλων απαντά πως, εάν θα βγει από το κρησφύγετο, θα βγει πολεμώντας.
(Βίντεο Ψηφιακός Ηρόδοτος -Αρχείο ΡΙΚ)
Ο στρατός ανατινάσσει τότε το χώρο εκείνο και ο ήρωας γίνεται ολοκαύτωμα.
Φώτο Γκάλερι
