Μάρτης
Ο Μάρτης είναι ο πρώτος μήνας της άνοιξης κι ο τρίτος του χρόνου. Η παράδοση αναφέρει ότι ήταν ο πρώτος μήνας του χρόνου αλλά τ' αδέλφια του — οι άλλοι μήνες — τον τιμώρησαν αφαιρώντας του την πρώτη θέση, επειδή τους είχε εξαπατήσει. Κατά τα Ρωμαϊκά χρόνια ο Μάρτης ήταν, πράγματι , ο πρώτος μήνας, αλλά όταν αργότερα (46 π.Χ.) καθιερώθηκε ως αρχή του χρόνου από τον Ιούλιο Καίσαρα η 1η του Ιανουαρίου, ο μήνας αυτός κατετάγη τρίτος. Την ονομασία του την πήρε από τον ρωμαϊκό θεό του πολέμου και προστάτη της γεωργίας Mars (= Άρης).
Κατά την παραμονή της 1ης Μαρτίου υπάρχει το έθιμο να κλώθουν χρωματισμένα νήματα۬ οι κλωστές αυτές, που λέγονται Μάρτης, τοποθετούνται το βράδυ σε μια ροδιά, κάποτε σε τριανταφυλλιά ή ακόμη σε θυμάρι ή στη στέγη των σπιτιών, για να πάρουν τη δροσιά. Την άλλη μέρα, παιδιά και γυναίκες δένουν τον Μάρτη στα δάκτυλα των χεριών ή των ποδιών ή στον καρπό του χεριού ή και στον λαιμό. Πιστεύεται ότι ο Μάρτης προφυλάσσει όποιον τον φέρει πάνω του, από τις καυστικές ακτίνες του ήλιου, ή και τον θεραπεύει. Τον Μάρτη αυτόν άλλοι τον αφήνουν για μια μέρα, άλλοι μέχρι την 1η Απριλίου, άλλοι μέχρι τις 24 Ιουνίου (γιορτή του αγίου Ιωάννη, οπότε τον καίνε στη φωτιά που ανάβουν κατά την ημέρα αυτή). Στην Τηλλυριά ρίχνουν τον Μάρτη μέσα στον φούρνο όπου ψήνονται οι φλαούνες. Κυρίως όμως ο Μάρτης καίγεται στη λαμπρατζ'ιάν, φωτιά που ανάβεται τη νύκτα του Μεγάλου Σαββάτου.
Στα βρέφη που είναι ενός έτους, τα λεγόμενα πρωτομαρτούδκια (που διανύουν τον πρώτο Μάρτη της ηλικίας τους), τοποθετούν εφτά Μάρτηες, για να είναι άσπρα στη μορφή. Παρενθετικά αναφέρουμε ότι μαρτούδκια λέγονται είδη μικρών τριχωτών σκωλήκων που γεννώνται κατά τον Μάρτη και ζουν περίπου όσο διαρκεί ο μήνας αυτός. Στην Πάφο, τα μικρά παιδιά όταν τα δουν, λένε: φτου, φτου, να κάμ' η μάνα μου μετάξιν, γιατί το χρώμα τους μοιάζει μεταξένιο.
Σε μερικά χωριά έδεναν τον Μάρτη στο χερούλι της κούζας (στάμνας) που έπαιρναν στα χωράφια για να πίνουν νερό. Άλλοι βάζουν τον Μάρτη γιατί πιστεύουν ότι θα βρουν αυγά των περδικιών, κι άλλοι για να μη τους αφοδεύουν τα χελιδόνια. Το έθιμο του Μάρτη είναι πανελλήνιο, μεταδόθηκε μάλιστα και σε γειτονικούς λαούς. Διατηρήθηκε, όπως υποστηρίζει ο Νικόλαος Πολίτης, από τους αρχαίους χρόνους (λ.χ. τα περιάμματα [η κρόκη] που συνηθίζονταν κατά τα Ελευσίνια μυστήρια να τοποθετούνται στο δεξί χέρι και στο αριστερό πόδι, αποδίδοντας κάποια συμβολική έννοια άγνωστη σήμερα). Αλλά και κατά τα Βυζαντινά χρόνια, ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος καταδίκασε τον κόκκινο στήμονα που δενόταν στα παιδιά.
Είναι πιθανό ότι η συνήθεια να δένεται ο Μάρτης προέρχεται από τη «μαγική δύναμη» των χρωματιστών νημάτων το κόκκινο ή χρυσίζον χρώμα είναι το χρώμα της σελήνης, συμβόλου της ανανεώσεως και της βλαστήσεως۬ το άσπρο είναι το χρώμα της ζωής, σ' αντίθεση προς το μαύρο, που είναι χρώμα χθόνιο, του θανάτου۬ η τοποθέτηση του Μάρτη σε ροδιά ή τριανταφυλλιά γίνεται κατά αναλογική μαγεία, για να έχουν αυτοί που τον φέρουν κόκκινο χρώμα, το χρώμα του αίματος, άρα της ζωής. Ως γνωστόν η ροδιά ήταν, κατά την Αρχαιότητα, σύμβολο γονιμότητας και αφθονίας. Το ίδιο συμβολίζουν τα κόκκινα τριαντάφυλλα. Η τοποθέτηση του Μάρτη σε θυμάρι ή άλλα φυτά για να πάρει τη δρόσο της βραδιάς, εμπεριέχει επίσης συμβολισμό.
Κατά την 1η Μαρτίου (αλλού την 1η Μαΐου) συνηθίζεται να παίρνουν δρόσον από τα σπαρτά, για να μη μαυρίσουν. Η δρόσος παίρνεται από τη σπορά των σιταριών, για να έχουν χρώμα σιταρένον, κι όχι από τη σπορά κριθαριού γιατί τότε βκάλλουν κριθθαρκές, δηλαδή εξανθήματα κοντά στη ρίζα των βλεφάρων. Μερικοί πιστεύουν ότι οι κριθθαρκές σημαίνουν ότι ο γείτονάς τους θα έχει άφθονη παραγωγή κριθαριού.
Η δρόσος σχετίζεται με τη βλάστηση και τη ζωή. Το δέσιμο του Μάρτη στη στάμνα που περιέχει το νερό (απαραίτητο στοιχείο βλαστήσεως και ζωής), δεν είναι τυχαίο. Εξάλλου, η στάμνα χρησιμοποιείται κατά τον θερισμό, την ώρα της συγκομιδής της ώριμης βλαστήσεως. Η σχέση πάλι του Μάρτη με την πέρδικα και το χελιδόνι είναι σχετική. Η πέρδικα είναι σύμβολο ομορφιάς και το χελιδόνι σύμβολο της άνοιξης. Τέλος, ο Μάρτης καίγεται σε φωτιές αναστάσιμες, σύμβολα της νέας ζωής και της νέας βλαστήσεως. Η φωτιά του αγίου Ιωάννη σχετίζεται με το θερινό ηλιοστάσιο, άρα είναι διαβατήριος, δηλαδή καθαρτική και ανανεωτική. Η φλαούνα είναι επίσης σύμβολο αναστάσιμο (βλέπε λήμμα Πάσχα), γι’ αυτό κι ο Μάρτης καίγεται στον φούρνο όπου ψήνεται. Εξάλλου, τον Μάρτη τον φορούν οι γυναίκες (γονιμότητα) και τα παιδιά (νέα ζωή).
Οι κυριότερες γιορτές του Μάρτη είναι:
Στις 9 του μήνα η γιορτή των αγίων Σαράντα Μαρτύρων. Πιστεύεται ότι σταθεροποιείται ο καιρός προς την άνοιξη και οι γυναίκες παλαιότερα τοποθετούσαν σπόρο μεταξοσκώληκα προς εκκόλαψη.
Στις 25 του μήνα, η μεγάλη γιορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, που τιμάται και σαν εθνική γιορτή με ποικίλες εκδηλώσεις, εορτασμούς και παρελάσεις.
Όταν τύχει η εορτή του Πάσχα να συμπέσει με την 25η του Μάρτη, τότε λέγεται Κύριον Πάσχα και όλοι ντύνονται με άσπρα φορέματα.
Πολλές παροιμίες υπάρχουν στην Κύπρο, σχετικές με τον Μάρτη. Οι κυριότερες είναι:
1. Ο Μάρτης πότε γελά τζ 'αι πότε κλαίει. Το ρήμα γελά σημαίνει τον ήλιο και τη ζέστη που κάμνει ο Μάρτης, το δε ρήμα κλαίει εννοεί το κρύο και τη βροχή που κάνει ο ίδιος μήνας.
2. Ο Μάρτης ομπρός νερά τζ'αι πίσω χώματα. Μέσα στον Μάρτη κάποτε ο καιρός είναι βροχερός, αλλά όταν έχει ήλιο ξηραίνει τα χωράφια.
3. Την πορνήν του Μάρτη ο γάδαρος εγδάρτην τζι’ ως το μεσομέριν εζολοβόλησεν. Το ρήμα εγδάρτην εννοεί το πολύ κρύο του Μάρτη και το εζολοβόλησεν (βρώμησε) σημαίνει τη μεγάλη ζέστη που κάνει ο μήνας αυτός μέχρι το μεσημέρι.
4. Παραλλαγή της πιο πάνω παροιμίας είναι η εξής: Ο Μάρτης το πρωίν εψόφησεν τον βουν (αλλού την αλουπούν) τζι ως το μεσομέριν εβρώμησέν τον.
5. Από Μαρτιού καλοτζ'αιρκού τζ'ι απ' Άουστον σ'ειμώνα. Η σημασία της παροιμίας είναι σαφής.
6. Όποιος έσ'ει κόρην όμορφην του Μάρτη εν την δείγνει μήτε τ' Απρίλλη, με
του Μα μήτε του Πρωτογιούνη. Λόγω της ζέστης που κάμνουν οι πιο πάνω μήνες (Πρωτογιούνης είναι ο Ιούνης) οι όμορφες κόρες (που τότε θεωρούνταν οι άσπρες και οι ροδοκόκκινες), δεν πρέπει να βγαίνουν έξω στον ήλιο και γίνουν άσχημες από το μαύρισμα που προέρχεται εξαιτίας του.
7. Να βρέξ' ο Μάρτης δκυο νερά, τζ' Απρίλλης ούλλον έναν, ακόμ' αν δόξει τζ'αι του Μα τζ'αι μιλλοψιχαΐσει, αξίζει τζ'αι τ' αμάξιν σου τζ'αι τον αμαξηλάτην.
Για την πιο πάνω παροιμία λέγονται οι εξής αιτιολογικές παραδόσεις: Κάποτε ένας βασιλιάς έκαμε ένα ολόχρυσο αμάξι που το τραβούσαν δυο ολόχρυσα άλογα και τ' οδηγούσε ένας ολόχρυσος αμαξηλάτης. Ο βασιλιάς ρωτούσε στο βασίλειό του αν υπήρχε τίποτε πολυτιμότερο από το αμάξι του. Ένας γέρος του απάντησε με την πιο πάνω παροιμία. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, η φράση αυτή λέχθηκε στον προφήτη Σολομώντα ότι θα έδινε ένα ολόχρυσο αμάξι σ' αυτόν που θα έβρισκε το χαμένο παιδί του. Υπάρχουν και άλλες αιτιολογικές παραδόσεις. Η παροιμία, πάντως, εκφράζει το πόσο πολύτιμη για τη γεωργία είναι η βροχή, έστω και ελάχιστη, κατά τους μήνες Μάρτιο, Απρίλιο και Μάιο.
8. Παραλλαγές της προηγούμενης παροιμίας είναι οι εξής:
α) Να βρεξ' ο Μάρτης δκυο νερά τζ' Απρίλλης ούλλον έναν τζ' αν δόξει τζ'αι του Μα τζ'αι μιλλοψιχαδίσει, τότες να δεις την Ορεινήν (αλλού Μεσαρκάν) ψουμίν (αλλού σιτάριν) που ννα γιωρκήσει.
β) Αν κάμει ο Μάρτης δκυο νερά τζ' Απρίλλης ούλλον ένα, να δεις τ' αμπάρκα στοιβασμένα.
γ) Να βρεξ' ο Μάρτης δκυο νερά τζ' Απρίλλης ούλλον ένα, χαρά σε τζ'ειν' τον γεωργόν πόσ 'ει στην γην σπαρμένα.
δ) Να βρεξ' ο Μάρτης δκυο νερά τζ' Απρίλλης ούλλον ένα, να δεις τον κρίθθον (κριθάρι) δώδεκα (ρηάλια), τον σίτον δεκαπέντε, να δεις τα κουτσιοφάκονα (κουκκιά και φακές), στα πόδια των αλόγων.
9. Ο Μάρτης ο καλόγνωμος εφτά φορές εσ’ιόνισεν τζ'αι πάλε εμετάνιωσεν πως εν εξανασ’ιόνισεν. Η πιο πάνω παροιμία διαπιστώνει την καλοσύνη του Μάρτη που προσφέρει τις βροχές του, αλλά και τον παγερό καιρό.
10. Τον Μάρτην ξύλα φύλαε μεν κάψεις τα παλλούτζ'ια. Η παροιμία θέλει να πει ότι ο Μάρτης είναι μήνας παγερός. Παραλλαγές της παροιμίας αυτής είναι οι εξής:
α) Τον Μάρτην ξύλα φύλαε τζ'αι πάντα ψωμοφύλαε μεν κάψεις τα παλλούτζ'ια τζ'αι φας που τα σεντούτζ'ια (κασέλλες).
β) Τον Μάρτην ξύλα φύλαε μεν κάψεις τα παλλούτζ'ια τζ'αι τα ψουμιά στες ταπατζ'ιές (ψωμοθήκες καμωμένες κυρίως από λυγερά κλαδιά) μεν φάεις τα ποντίτζ'ια.
11. Ο Μάρτης γαμεί (ή τρέφει ή κουμαντάρει) τους έντεκα. Δηλαδή αν επιτύχει η παραγωγή του Μάρτη, τότε ωφελούνται και οι άλλοι έντεκα μήνες.
12. Μιτσ'ιά μεάλα κλουθάτε μου, λέγει ο Μάρτης στα σπαρτά. Παραλλαγή της πιο πάνω παροιμίας είναι η εξής: Μιτσ’ιά μεάλα μπαίννετε (μεστώνετε) τζ' εγιώ πάω τζ'αι 'φήννω σας γιατί μπαίνει ο Γρύλλης ο Απρίλλης τζ' εννά σας εγρυλλώσει (μεταφορικά, θα σας ξηράνει). Γρυλλώννω, σημαίνει ανοίγω πολύ τα μάτια μου για να προσέξω κάτι ή για εκφοβισμό (Βλ. Ξ.Π. Φαρμακίδου, Κυπριακή Λαογραφία, εν Λεμεσώ, 1938, σ. 24). Δηλαδή μικρά ή μεγάλα τα σπαρτά μέσα στον Μάρτη πρέπει να μεστώσουν, διότι θεωρείται ανεκτίμητη η αξία των βροχών του Μάρτη.
13. Λείπ' ο Μάρτης που την Σαρακοστήν; ή Ο Μάρτης εν τζ'αι λείπει που την Σαρακοστήν.
Δηλαδή, ο Μάρτης συμπίπτει να είναι πάντα μέσα στη Μεγάλη Σαρακοστή, μέσα στις νηστείες πριν από το Πάσχα.
Πηγή
Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια