Παναγία Μαρκί ή Μαργί, Μύρτου
Μικρό εγκαταλειμμένο μαρωνίτικο, στα νεότερα χρόνια, μοναστήρι αφιερωμένο στην Παναγία. Το μοναστήρι, που αποτελείτο από ένα μικρό παρεκκλήσι και δυο-τρία συνεχόμενα δωμάτια, βρίσκεται σ' απόσταση 2 περίπου χιλιομέτρων στα βορειοανατολικά της Μύρτου. Σύμφωνα με πληροφορίες που προέρχονται από τη μαρωνιτική κοινότητα, οι Τούρκοι κατεδάφισαν τελείως τόσο το παρεκκλήσι όσο και τα συνεχόμενα δωμάτια και ισοπέδωσαν τον χώρο.
Βλέπε λήμμα: Μαρωνίτες
Ακριβώς δίπλα από το μοναστήρι σωζόταν μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα μισοερειπωμένη βυζαντινή εκκλησία του νησιώτικου οκταγωνικού τύπου. Η εκκλησία αυτή, αν και σχετίζεται με τις άλλες οκταγωνικού τύπου εκκλησίες της Κύπρου, διαφέρει σ' ένα σημαντικό σημείο από τις άλλες (Αγίου Ιλαρίωνος, καθολικό μονής Χρυσοστόμου, Αντιφωνητή). Αντί δηλαδή να στηρίζεται σε έξι εντοιχισμένες κολόνες ή πεσσούς και δυο ελεύθερες κολόνες στ' ανατολικά, ο τρούλλος της εκκλησίας της Παναγίας στο Μαρκί, εστηρίζετο σε τέσσερις εντοιχισμένους πεσσούς, ανά δύο στον βόρειο και τον νότιο τοίχο, δυο ελεύθερους πεσσούς στα δυτικά, που διαχωρίζουν τον κυρίως ναό από τον νάρθηκα, και απ' ευθείας στον ανατολικό τοίχο στα σημεία γέννησης της αψίδας. Ο κυρίως ναός είχε ίσο μέγεθος με τον νάρθηκα. Συνολικά η εκκλησία είχε εσωτερικές διαστάσεις 14,93X8,77 μ. χωρίς την αψίδα, περιλαμβανομένων όμως του νάρθηκα και του πάχους των δυο δυτικών πεσσών που στηρίζουν τον τρούλλο. Η αψίδα ήταν εσωτερικά ημικυκλική και εξωτερικά πεντάπλευρη, πράγμα μοναδικό για τη Μέση Βυζαντινή περίοδο στην Κύπρο, αν εξαιρέσουμε την αψίδα της εκκλησίας του Αγίου Λαζάρου στη Λάρνακα. Η αψίδα είχε διάμετρο 2,14 μ. και βέλος 1,10 μ. περίπου. Στο κέντρο της αψίδας υπήρχε τρίλοβο παράθυρο, ενώ άλλα δυο παράθυρα υπήρχαν στη ν αρχή της δεύτερης από τον ανατολικό τοίχο της εκκλησίας πλευράς του πενταπλεύρου. Πώς καλυπτόταν ο νάρθηκας δεν είναι γνωστό.
Βλέπε λήμμα: Αρχιτεκτονική- Βυζαντινή
Ο κυρίως ναός είχε δυο εισόδους στο μέσο του βόρειου και του νότιου τοίχου ενώ ο νάρθηκας είχε τρεις εισόδους, ανά μία στο μέσο του νότιου, του δυτικού και του βόρειου τοίχου. Πιθανότατα στα χρόνια της Φραγκοκρατίας ή Βενετοκρατίας η εκκλησία κινδύνευε να καταρρεύσει και γι’ αυτό η αψίδα περιβλήθηκε με τρίπλευρο κτίσμα κι έγινε τρίπλευρη, ενώ στον βόρειο τοίχο προστέθηκαν αντηρίδες. Η ημιερειπωμένη βυζαντινή οκταγωνική εκκλησία της Παναγίας στο Μαρκί καταστράφηκε ολοσχερώς και πριν από το 1960 δεν διακρίνονταν ούτε τα θεμέλιά της. Στο σχέδιο της εκκλησίας που διέσωσε ο G. Jeffery δεν φαίνεται αν ο νάρθηκας είναι μεταγενέστερος, πράγμα πολύ πιθανό, του κυρίως ναού.
Πηγή
Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια