Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Μάμμαρη- Mammari. Xωριό της επαρχίας Λευκωσίας, περί τα 16 χιλιόμετρα δυτικά της πρωτεύουσας Λευκωσίας. Γράφεται και ως Μάμμαρι (το). Είναι πολύ κοντά στη γραμμή Αττίλα και το μεγαλύτερο μέρος της διοικητικής του έκτασης βρίσκεται στο κατεχόμενο από τους Τούρκους εισβολείς τμήμα του νησιού και στη λεγόμενη «νεκρή ζώνη».

 

Τα Μάμμαρη είναι κτισμένα στη δυτισκή κεντρική πεδιάδα, σε μέσο υψόμετρο 180 μέτρων. Περί το 1,5 χμ. βόρεια του οικισμού ρέει ο ποταμός Οβγός που έχει διαμελίσει το τοπίο του χωριού.

 

Από γεωλογικής απόψεως, στη διοικητική έκταση του χωριού κυριαρχούν οι αποθέσεις του σχηματισμού Αθαλάσσας (ασβεστολιθικοί ψαμμίτες και άμμοι), ο φλύσχης της Κυθρέας, οι αποθέσεις του σχηματισμού Πάχνας (κρητίδες, μάργες και ψαμμίτες), οι προσχώσεις των αναβαθμίδων, οι αποθέσεις του σχηματισμού Λευκωσίας (ασβεστολιθικοί ψαμμίτες, κροκάλες και ψαμμιτικές μάργες) και οι πρόσφατες αλλουβιακές αποθέσεις της Ολόκαινης γεωλογικής περιόδου. Πάνω στα πετρώματα αυτά αναπτύχθηκαν καφκάλλες, ξερορεντζίνες, ασβεστούχα εδάφη, τέρρα ρόζα, προσχωσιγενή εδάφη και ερυθρογαίες.

 

Τα Μάμμαρη δέχονται μια μέση ετήσια βροχόπτωση περί τα 300 χιλιοστόμετρα. Στην περιοχή τους καλλιεργούνται τα σιτηρά (κυρίως κριθάρι), τα νομευτικά φυτά (βίκος και φαρράς), οι ελιές και τα λαχανικά (αγκινάρες και κουνουπίδια).

 

Η κτηνοτροφία του χωριού είναι περιορισμένη.

 

Από συγκοινωνιακής απόψεως, τα Μάμμαρη συνδέονται στα νότια με το χωριό Κοκκινοτριμιθιά (περί τα 2,5 χμ.), και στα βόρεια με τον δρόμο Λευκωσίας -Γερολάκκου - Φιλιάς - Μόρφου.

 

Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, οι πλήρεις απογραφές πληθυσμού έχουν ως ακολούθως:

 

Χρονολογία	Κάτοικοι
1881	190
1891	222
1901	241
1911	301
1921	334
1931	523
1946	595
1960	839
1973	987
1976	889
1982	951
1992	1.014
2001	1.052
2011	1.592
2021	1907

 

Μετά την τουρκική εισβολή του 1974, ένας αριθμός κατοίκων του χωριού, αρκετοί από αυτούς αποστερημένοι των περιουσιών τους, το εγκατέλειψαν και εγκαταστάθηκαν σε ασφαλέστερες περιοχές του ελεύθερου τμήματος του νησιού.

 

Ιστορικά στοιχεία

Τα Μάμμαρη υφίσταντο ως φέουδο, κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια, φαίνεται δε ότι την ονομασία τους την οφείλουν στο επώνυμο της οικογένειας των ευγενών που τα κατείχαν κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας. Ο οίκος των ευγενών αυτών περιλαμβάνεται στον κατάλογο ευγενών της Κύπρου του Στέφανου Λουζινιανού και γράφεται στη μεν γαλλική έκδοση ως Mamaret, στην δε ιταλική ως Mamari. Στον σχετικό κατάλογο που παραθέτει ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός στην Ἱστορία του (σ. 273),ο οίκος αυτός γράφεται ως Μάμμαρης. Ο ντε Μας Λατρί, πάλι, αναφέρει τον R. Cazagnia Mamari. Συνεπώς αρχικά ελέγετο από τον λαό: τα (κτήματα του) Μάμμαρη ή και απλούστερα: του Μάμμαρη. Απαντάται επίσης η ονομασία το Μάμμαρι.

 

Πιθανόν ο οικισμός να προϋπήρχε της περιόδου της Φραγκοκρατίας, το δε αρχικό του όνομα να ήταν άλλο.

 

Παλαιοί χάρτες δείχνουν στην περιοχή οικισμούς που σημειώνονται είτε ως Maria είτε ως Chito. Φαίνεται ότι μετά το τέλος της Φραγκοκρατίας επεκράτησε η ονομασία Μάμμαρη από το όνομα των μεσαιωνικών ιδιοκτητών του, η δε αρχική ονομασία του οικισμού εγκαταλείφθηκε.

 

Τα Μάμμαρη βρίσκονται στο άνω τμήμα της κοιλάδας του ποταμού Οβγού κατά μήκος του οποίου είχαν αναπτυχθεί αρκετοί αρχαίοι και αρχαιότατοι οικισμοί (Φιλιά, Δένεια, Κυρά, Χρυσηλιού κ.ά.). Φαίνεται ότι κατά την Αρχαιότητα είχε κατοικηθεί και η περιοχή των Μάμμαρη, όπου υφίσταται αρχαιολογικός χώρος. Δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες για τον αρχαιολογικό αυτό χώρο, επειδή δεν έγιναν συστηματικές ανασκαφές. Όμως ο Αθανάσιος Σακελλάριος (Τά Κυπριακά. Α', 1890, α. 223), γράφει ότι: Τῆς Λευκωσίας βορειοδυτικῶς οὐ μακράν κεῖται ἡ κώμη Γερόλακκος, εἶτα δε ᾑ κώμη Μάμμαρα, ἔχουσα 200 κατοίκους. Ἐν αὐτοῖς, ἐπί λόφων, ὑπάρχουσι πολλοί ἀρχαῖοι τάφοι...

 

Ο Σακελλάριος ονομάζει το χωριό Μάμμαρα, ίσως ετυμολογώντας την ονομασία του, όπως και άλλοι, από τη λέξη μάρμαρα, ερμηνεία που δεν φαίνεται να ευσταθεί, αφού δεν ανευρίσκεται οποιαδήποτε σημαντική σχέση του χώρου με το μάρμαρο.

 

Παλαιότερα στη διοικητική έκταση του χωριού κατείχε κτηματική περιουσία το μοναστήρι του Αγίου Μνάσωνος.

 

Από τα Μάμμαρη καταγόταν ο ήρωας του απελευθερωτικού αγώνα Σάββας Ροτσίδης. Σωματείο του χωριού φέρει τιμητικά το όνομά του, ενώ στο χωριό υπάρχει και η προτομή του ήρωα, φιλοτεχνημένη από τον Χρίστο Ελευθεριάδη ο οποίος επίσης κατάγεται από τα Μάμμαρη.

 

Αρχαιολογικά ευρήματα

Οι αρχαίοι τάφοι, τους οποίους αναφέρει ο Αθανάσιος Σακελλάριος, βρίσκονται στην πλαγιά λόφου που εκτείνεται από τον Γερόλακκο στα Μάμμαρη και μέχρι τη Δένεια. Πρόκειται για λαξευμένες μονοθάλαμες, βασικά, «σπηλιές» που είναι γνωστές στην περιοχή ως «κατακόμβες». Πιθανώς μερικοί τέτοιοι θάλαμοι είχαν χρησιμοποιηθεί κάποτε από Χριστιανούς ως χώροι λατρείας, πράγμα όχι σπάνιο στην Κύπρο. Η σημερινή εκκλησία του χωριού είναι αφιερωμένη στον άγιο Γεώργιο. Υπήρχε και παλαιά εκκλησία, στο κέντρο του χωριού, που όμως κατεδαφίστηκε πριν από αρκετά χρόνια.

 

Μεσαιωνικά ίχνη, κυρίως θεμέλια οικοδομών, σώζονταν στο χωριό πριν από μερικά χρόνια, σήμερα όμως έχουν εξαφανιστεί. Κάποια απ' αυτά τα θεμέλια λέγεται ότι ανήκαν σε πύργο που υφίστατο εκεί (κατοικία, ίσως, των φεουδαρχών στους οποίους ανήκε το χωριό).

 

Στην περιοχή Μάμμαρη (και Γερολάκκου) λειτουργούσαν παλαιότερα τα πολύ γνωστά λατομεία πέτρας, της λεγόμενης πέτρας του Γερολάκκου, όμως τα λατομεία δεν εργάζονται σήμερα. Στην περιοχή υφίσταντο, πριν από το 1974, και μεγάλες αποθήκες της Εθνικής Φρουράς.

 

Βλέπε λήμμα: Λατομεία

 

Σχολείο είχε λειτουργήσει στο χωριό πριν από την αγγλική κατάκτηση της Κύπρου (1878), με πρώτο δάσκαλο τον υφαντή σάκκων και μετέπειτα ιερέα του χωριού Δημήτριο Χατζηχριστοδούλου. Δεν έπαιρνε αμοιβή. Ωστόσο οι μαθητές του ήσαν λίγοι, μόνο 7-8 παιδιά.

 

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια

 

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια