Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Μάρτυρας που απαριθμείται μεταξύ των αγίων της Κύπρου. Αν και δεν ήταν Κύπριος κι ούτε αναφέρεται ότι είχε ζήσει στην Κύπρο, ωστόσο συνδέθηκε στενότατα με το νησί στην εκκλησιαστική παράδοση και τιμάται ιδιαίτερα. Ένα κυπριακό χωριό, ο Άγιος Μάμας, στην επαρχία Λεμεσού, φέρει το όνομά του. Σ' αυτόν είναι αφιερωμένες σήμερα στην Κύπρο πάνω από 45 εκκλησίες σε διάφορα μέρη, εκ των οποίων εκείνη της Μόρφου ανήκε σε παλαιό φημισμένο μοναστήρι. Ετιμάτο ιδιαίτερα στην Κύπρο και κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια, όπως προκύπτει και από αναφορές σε χρονικά. Κατά τον Μεσαίωνα, εκκλησία (ή μοναστήρι) στο όνομα του αγίου Μάμα υφίστατο και στην πρωτεύουσα Λευκωσία, όπως προκύπτει από κάποιες παλαιές αναφορές. Η Εκκλησία τιμά τη μνήμη του στις 2 Σεπτεμβρίου.

Ο μεγαλομάρτυρας άγιος Μάμας καταγόταν από την πόλη Γάγγρα της Παφλαγονίας. Οι γονείς του ήσαν Χριστιανοί και ρίφθηκαν στη φυλακή όπου και γεννήθηκε ο άγιος το πρώτο μισό του 3ου μ.Χ. αιώνα. Ανατράφηκε από θετή μητέρα που λεγόταν Αμμία, κι επειδή την αποκαλούσε μαμά, ονομάστηκε Μάμας. Σε νεαρή ηλικία υπέστη μαρτύρια, ως Χριστιανός, αλλά ως εκ θαύματος σώθηκε από πνιγμό όταν ερρίφθη τελικά στη θάλασσα με βάρη δεμένα στον λαιμό του. Στη συνέχεια κρυβόταν σε σπήλαια όπου τρεφόταν με γάλα ελαφιών. Κάποτε συνελήφθη και υπέστη πολλά μαρτύρια. Μεταξύ άλλων, ρίφθηκε σε καμίνι αλλά και στα θηρία. Τελικά του διαπέρασαν το σώμα με σιδηρά τρίαινα και πέθανε.

Οι πιο πάνω πληροφορίες παρέχονται από το Μηναῖον Σεπτεμβρίου και από το Ὡρολόγιον.

Η σχέση του αγίου προς την Κύπρο αρχίζει μετά τον θάνατό του. Σε ακαθόριστο χρόνο αναφέρεται ότι το λείψανό του είχε τοποθετηθεί σε λάρνακα και ριφθεί στη θάλασσα, από τις απέναντι της Κύπρου μικρασιατικές ακτές. Σύμφωνα προς την εκκλησιαστική παράδοση, η λάρνακα με το λείψανο του αγίου μετεφέρθη από τα κύματα στην Κύπρο κι εξεβράσθη στην παραλία του κόλπου της Μόρφου (αρκετές άλλες παραδόσεις ομιλούν για εικόνες και άλλα αντικείμενα που είχαν μεταφερθεί από τα κύματα στην Κύπρο από τη Μικρά Ασία). Όπως διηγείται και ο μεσαιωνικός χρονογράφος Λεόντιος Μαχαιράς στο Χρονικόν του (παραθέτοντας την παράδοση που θα πρέπει, συνεπώς, να ήταν παλαιά), ένας χωρικός βρήκε τη λάρνακα και, μαζί με τους γιους του, την μετέφεραν με πολλή ευκολία προς το εσωτερικό του νησιού, παρά το βάρος της. Όταν έφθασαν στο σημείο όπου βρίσκεται  ναός του αγίου, στη Μόρφου, η λάρνακα με το άγιο λείψανο έγινε ξαφνικά τόσο βαριά που ήταν αδύνατο να μετακινηθεί. Την άφησαν τότε εκεί και έκτισαν ναό στο όνομα του αγίου, που εξελίχθηκε σε ακμάζον μοναστήρι (για το οποίο βλέπε πιο πάνω, Μάμα Αγίου μοναστήρι).

Αργότερα δημιουργήθηκαν πολλές παραδόσεις για τον θαυματουργό άγιο Μάμα, μερικές από τις οποίες προσαρμόστηκαν σύμφωνα προς τα δεδομένα της εποχής τους. Για παράδειγμα, σε μερικές παραδόσεις αντίπαλοι και, τελικά, φονείς του αγίου παρουσιάζονται οι Τούρκοι της Αλλαγίας (Μικρά Ασία). Γνωστότατη είναι η παράδοση ότι ο άγιος άρμεγε λιοντάρια κι έφτιαχνε τυρί με το οποίο έτρεφε τους φτωχούς. Μια άλλη παράδοση αναφέρει ότι αυτός ήταν βοσκός που το κοπάδι του φύλαγαν λιοντάρια αντί σκύλοι. Τη σχέση του αγίου προς τα άγρια αυτά θηρία δείχνουν και οι εικόνες του, που τον παριστάνουν να είναι καβαλλάρης σε ένα λιοντάρι.

Στη Μόρφου, ιδιαίτερα, πολλές παραδόσεις σχετίζονται με τον άγιο. Μια απ' αυτές αναφέρει πως, όταν κτιζόταν εκεί ο ναός του, τις πέτρες κουβαλούσε ο ίδιος ο άγιος τις νύκτες. Πάλι αναφέρεται ότι κατά την ημέρα της γιορτής του κατέβαιναν στην εκκλησία τρία αγρινά εκ των οποίων τα δυο θυσιάζονταν και τρώγονταν από τους συμμετέχοντες στο πανηγύρι, ενώ το τρίτο αφηνόταν να επιστρέψει στο βουνό· κάποτε όμως εσφάγησαν και τα τρία, οπότε δεν επαναλήφθηκε πλέον το θαύμα αυτό.

Ο Κωνσταντίνος Σάθας, στον πρόλογο του Β' τόμου της σειράς του με τίτλο Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη (1873), προσπαθεί να δώσει μια εξήγηση στη σχέση του αγίου προς την Κύπρο. Αφού χαρακτηρίζει τον άγιο ως τον Ἡρακλέα τοῦ Χριστιανισμοῦ, υποδεικνύει ότι, βάσει των ακριτικών επών, αυτός ήταν ο προστάτης άγιος των Απελατών ή Μαρδαϊτών (ήσαν εκείνοι που ως όπλο τους είχαν το τρομερό σιδερένιο ρόπαλο, το απελατίκι, επί του οποίου είχαν την εικόνα του αγίου Μάμα). Επί Τιβερίου Β', αυτοκράτορα του Βυζαντίου από το 698 μέχρι το 705, Απελάτες είχαν αποσταλεί στην Κύπρο ως στρατιώτες - φύλακες των παραλίων του νησιού, κατά των Σαρακηνών. Αυτοί, κατά τους Χάκκεττ και Παπαϊωάννου, μετέφεραν τότε στο νησί και την προς τον άγιο προστάτη τους τιμή και λατρεία.

Η σύνδεση του αγίου Μάμα με τους —για λογαριασμό της Βυζαντινής αυτοκρατορίας — φύλακες του νησιού, ήταν αρκετός λόγος για να καταστήσει τον άγιο αυτόν ιδιαίτερα δημοφιλή στην Κύπρο αλλά και να τον συσχετίσει με πολλούς θρύλους και παραδόσεις. Από αναφορές των μεσαιωνικών χρονογράφων, καταδεικνύεται ότι ήδη από τα Μεσαιωνικά χρόνια ο άγιος Μάμας ετιμάτο ιδιαίτερα στην Κύπρο και εθεωρείτο θαυματουργός. Ο Λεόντιος Μαχαιράς (Χρονικόν, παρ. 33), γράφει χαρακτηριστικά:

... Ὁμοίως ὁ  ἅγιος Μάμας εἰς τοῦ Μόρφου, ὁ ποῖος ἦρτεν ἀπέ τήν Ἀλλαγίαν, καί εἰς τήν ζωήν του  ἐπίαννεν τούς λέοντας καί ἐγάλευέν τους... καί πολομᾷ μεγάλα θαύματα εἰς οὗλον τόν κόσμον, πληγές ἀγιάτρευτες ۬ καί ἀποῦ τόν ζωγραφίζουν βρύει ἰάματα, εἰς τήν Λευκωσίαν, εἰς τήν Λεμεσόν, εἰς τήν Ἀμόχουστον, εἰς τήν Κλαυδίαν·  ἄν ἦτον νά γράψω τές γιάσες του ὥς τοῦ νἄζουν δέν ἔφταννα...

Μπορούμε να θεωρήσουμε από το κείμενο αυτό του Μαχαιρά, ότι κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια υπήρχαν εικόνες του αγίου Μάμα που εθεωρούντο θαυματουργές στη Λευκωσία, στη Λεμεσό, στην Αμμόχωστο, στο χωριό Κλαυδιά. Περίπου παρόμοιες προς τον Μαχαιρά αναφορές για τον άγιο Μάμα δίνουν και ο Στέφανος Λουζινιανός, ο Στραμβάλδι, κι ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός.

Σε μερικές παραδόσεις, πάλι, ο άγιος Μάμας συνδέεται με τους «στρατιωτικούς» αγίους της Ορθόδοξης Εκκλησίας Γεώργιον και Δημήτριον.

Κατά τον Χ.Ι. Παπαϊωάννου (που δημοσίευσε εκτεταμένα περί του αγίου στο περιοδικό Φως), ο άγιος Μάμας πιθανώς είχε ριφθεί (ως μονομάχος;) σε αμφιθέατρο όπου νίκησε θηρία (απ' όπου και η σχέση του προς το λιοντάρι), αλλά ως Χριστιανός τελικά εκτελέστηκε με τρίαινα. Το λείψανό του πιθανώς μετέφεραν μαζί τους στην Κύπρο από τη Μικρά Ασία οι Μαρδαΐτες που, όπως φαίνεται, είχαν εγκατασταθεί κυρίως στην περιοχή της Μόρφου, όπου και ενίσχυσαν τον εκεί μικρό οικισμό. Προσθέτει δε ότι όταν οι Μαρδαΐτες απέβαλαν τον στρατιωτικό τους χαρακτήρα, το δε στρατόπεδό τους έγινε πόλη (η Μόρφου), κατά φυσικόν τρόπο η εκεί εκκλησία του Αγίου Μάμα έγινε μοναστήρι που παρέμεινε εν ενεργεία μέχρι και τις αρχές του 19ου αιώνα (βλέπε και Χάκκεττ -Παπαϊωάννου, Ἱστορία τῆς Ὀρθοδόξου  Ἐκκλησίας τῆς Κύπρου, τόμος Β', 1927, σσ. 267-273).