Μάμας άγιος, Μόρφου
Το μοναστήρι του Αγίου Μάμα βρισκόταν στη Μόρφου. Απ' αυτό, σώζεται η ενδιαφέρουσα εκκλησία του.
Σύμφωνα και προς την παράδοση, το μοναστήρι είχε οικοδομηθεί επί των θεμελίων ειδωλολατρικού ναού της Αφροδίτης/ Αστάρτης επί Κομνηνών, περί τα τέλη του 12ου αιώνα, ήταν δηλαδή σύγχρονο της Παναγίας του Κύκκου και άλλων κυπριακών μοναστηριών. Ήταν αφιερωμένο στον μη Κύπριο μάρτυρα άγιο Μάμα, του οποίου το λείψανο αναφέρεται ότι διέπλευσε τη θάλασσα με θαυμαστό τρόπο και βρέθηκε στην Κύπρο, οπότε κατετέθη στον ναό που είχε κτιστεί προς τιμήν του στη Μόρφου. Ο άγιος αυτός τιμάται ιδιαίτερα στην Κύπρο και γιορτάζεται η μνήμη του στις 2 Σεπτεμβρίου.
Παλαιοί επισκέπτες που είχαν επισκεφθεί το μοναστήρι, έγραψαν πολύ καλά λόγια γι΄ αυτό. Για τον τάφο του αγίου Μάμα στη Μόρφου, που αναβλύζει μύρα, κάνουν λόγο ο Nicole le Huen (1487) και ο Tommaso Porcacchi (1576). Ο Richard Pococke (1738) γράφει ότι κατά τη γνώμη του η εκκλησία του μοναστηριού είχε κτιστεί από κάποια ευγενή οικογένεια της Κύπρου λίγο πριν από τη βενετική κατοχή του νησιού (1489). Γράφει ότι το μοναστήρι είναι μεγαλοπρεπές, όπως μεγαλοπρεπής είναι και η εκκλησία του, προσθέτει δε ότι το μοναστήρι φαίνεται να είχε οικοδομηθεί με βάση ευρύτατο σχέδιο. Ωστόσο όταν το επισκέφθηκε, κάποια κτίρια του μοναστηριού δεν ήσαν ακόμη τελειωμένα, σημειώνει δε ότι υπήρχαν δυο εσωτερικές αυλές που χωρίζονταν από την εκκλησία. Επίσης ο Alexander Drummond (1750) θεωρεί την εκκλησία του μοναστηριού ως την καλύτερη του είδους της στην Κύπρο και την ονομάζει «ιταλικού ρυθμού». Το μοναστήρι συνίστατο από κτίρια που αποτελούσαν τετράγωνο περίβολο, με δυο εσωτερικές αυλές. Ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός (1788) περιλαμβάνει το μοναστήρι μεταξύ εκείνων που υπάγονταν στη μητροπολιτική περιφέρεια της Κερύνειας.
Λεπτομερέστερα αναφέρεται στο μοναστήρι του Αγίου Μάμα ο Ρώσος μοναχός Βασίλειος Μπάρσκυ που το είχε επισκεφθεί δυο φορές, το 1727 και το 1735. Ο Μπάρσκυ είχε μάλιστα σχεδιάσει το μοναστήρι. Γράφει δε ότι το οικοδομικό σύμπλεγμα έχει την μορφή πόλεως περιβαλλόμενης από τέσσερις χαμηλούς τοίχους με δυο μεγάλες εισόδους. Ο ναός του αγίου μάρτυρος Μάμαντος, γράφει ο Μπάρσκυ, είναι λαμπράς αρχιτεκτονικής όσο κανένας άλλος [στην Κύπρο] απ' όσους εξακολουθούν να ευρίσκονται στην κατοχή των Χριστιανών... Ο ναός αυτός είναι πράγματι λαμπρός από κάθε άποψη...
Ο Μπάρσκυ περιγράφει επίσης το εσωτερικό του ναού και τον τάφο του αγίου Μάμα που αναβλύζει άγιον έλαιον, προσθέτει δε ότι το μοναστήρι υπήρξε κάποτε, όταν κυριαρχούσε ο Χριστιανισμός, πριν από την τουρκική κατοχή, πλούσιο και με πολλούς μοναχούς· τώρα είναι φτωχό και έχει λίγους μοναχούς διότι βρίσκεται, δυστυχώς, μέσα σε χωριό και όχι μακριά από την πόλη, και επειδή οι Τούρκοι φορολογούν βαριά το μοναστήρι από φθόνο για την ωραία αρχιτεκτονική του.
Ο Μπάρσκυ γράφει ακόμη ότι οι Τούρκοι θέλησαν να αρπάξουν το μοναστήρι και να το μετατρέψουν σε τέμενος, αλλά αυτό δεν έγινε επειδή ο ηγούμενος του Αγίου Μάμα ικέτευσε να μη πάρουν το μοναστήρι του κι υπεσχέθη να τους κτίσει ο ίδιος τέμενος, πράγμα που έκαμε.
Τέλος, ο Μπάρσκυ γράφει ότι παλαιότερα το μοναστήρι αποτελούσε την έδρα του επισκόπου Κερύνειας, αυτός όμως έφυγε προς το παρόν, για να βρει ησυχία, εξαιτίας των τουρκικών καταδιώξεων.
Κάποτε το μοναστήρι του Αγίου Μάμα στη Μόρφου ήταν από τα πιο σημαντικά στην Κύπρο. Είναι, επί του προκειμένου, χαρακτηριστικό το ότι στις αρχές της Τουρκοκρατίας πατριαρχικά έγγραφα από την Κωνσταντινούπολη εκοινοποιούντο στους ηγουμένους του Αγίου Μάμαντος και του Αγίου Παντελεήμονος Μύρτου, αλλά όχι και στον ηγούμενο του Κύκκου. Περί της κτηματικής του περιουσίας υπάρχει ευρεία αναφορά στον Κτηματικό Κώδικα Α' της μητροπόλεως Κερύνειας.
Το μοναστήρι βρισκόταν σε λειτουργία μέχρι και τον 18ο αιώνα. Σήμερα δεν σώζονται από τα παλαιά οικοδομήματά του παρά ελάχιστα ίχνη και, βέβαια, ο ναός. Στα δυτικά του ναού κτίστηκε στα σύγχρονα χρόνια νέο οικοδόμημα που εχρησιμοποιείτο ως χώρος διαμονής του επισκόπου Κερύνειας και άλλων κληρικών. Μετά την εισβολή των Τούρκων το 1974 και την κατοχή της Μόρφου, ο ναός του Αγίου Μάμα υπέστη λεηλασία και καταστροφές. Κοντά σ' αυτόν οι Τούρκοι έκτισαν ένα μεγάλο, μοντέρνο και ιδιαίτερα κακόγουστο τέμενος.