Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Λυσός- Χωριό της επαρχίας Πάφου, περί τα 36 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της πόλης της Πάφου. Είναι το μεγαλύτερο σε διοικητική έκταση χωριό της επαρχίας του (9.526 εκτάρια).

Η Λυσός είναι κτισμένη σε μέσο υψόμετρο 560 μέτρων με τα ανατολικά της σύνορα να αποτελούν μέρος των διοικητικών ορίων των επαρχιών Λευκωσίας -Πάφου. Το ανάγλυφο γύρω από το χωριό είναι ημιορεινό ενώ ανατολικότερη, στην περιοχή του δάσους της Πάφου, γίνεται βουνίσιο με στενές βαθιές κοιλάδες και ψηλές κορφές που το ύψος τους συχνά ξεπερνά τα 1.200 μέτρα. Η ψηλότερη από αυτές είναι ο Τρίπυλος (1.362 μέτρα) που βρίσκεται στο ανατολικότερο τμήμα του χωριού, στα διοικητικά σύνορα των επαρχιών Λευκωσίας - Πάφου. Το τοπίο είναι διαμελισμένο από τα ποτάμια δίκτυα του ποταμού του Σταυρού της Ψώκας και του ποταμού της Έζουσας.

Από γεωλογικής απόψεως, στη διοικητική έκταση του χωριού κυριαρχούν τα πυριγενή πετρώματα (λάβες και διαβάσες), οι υφαλογενείς ασβεστόλιθοι του σχηματισμού Κορωνιάς και οι αποθέσεις του σχηματισμού Κανναβιού (μπεντονίτες και ψαμμίτες). Πάνω στα πετρώματα αυτά αναπτύχθηκαν πυριτιούχα εδάφη, φαιοχώματα και ασβεστούχα εδάφη.

Η Λυσός δέχεται μια μέση ετήσια βροχόπτωση περί τα 615 χιλιοστόμετρα. Στην περιοχή της καλλιεργούνται τα αμπέλια, τα φρουτόδεντρα (αχλαδιές, κερασιές, μπανανιές και μηλιές), οι ελιές, οι χαρουπιές, τα εσπεριδοειδή, τα όσπρια (κουκιά, λουβιά, φακές και λουβάνα), τα σιτηρά, τα νομευτικά φυτά και λίγα λαχανικά. Η μεγαλύτερη ωστόσο έκταση του χωριού είναι ακαλλιέργητη και σ’ αυτή φυτρώνει άγρια φυσική βλάστηση, κυρίως πεύκα, ξισταρκές, λατζ΄ιές και κέδρα (περιοχή του Τρίπυλου). Το μεγαλύτερο τμήμα της διοικητικής έκτασης της Λυσού καταλαμβάνεται από το κρατικό δάσος της Πάφου.

Η κτηνοτροφία του χωριού είναι περιορισμένη.

Η οδική σύνδεση της Λυσού με τα γύρω χωριά γίνεται με ελικοειδείς δρόμους εξαιτίας του απότομου ανάγλυφου της περιοχής. Στα νοτιοδυτικά συνδέεται με ασφαλτόστρωτο δρόμο με το χωριό Μελάδια (περί το 1 χμ.) και μέσω του με το χωριό Πόλη που βρίσκεται περί τα 11 χμ. βορειοδυτικά του. Συνδέεται επίσης στα βόρεια με το χωριό Κινούσα (περί τα 5 χμ.), στα βορειοδυτικά με το χωριό Πελαθούσα (περί τα 5,5 χμ.) και στα νοτιοανατολικά με το χωριό Μελάνδρα (περί το 1,5 χμ.). Στα βορειοανατολικά η Λυσός συνδέεται με τον εγκαταλειμμένο σήμερα οικισμό Άγιος Μερκούριος (περί τα 10 χμ.) και με τον γνωστό δασικό σταθμό του Σταυρού της Ψώκας (περί τα 14 χμ.). Δίπλα στον δασικό σταθμό βρίσκεται θαυμάσιος εκδρομικός χώρος δυναμικότητας 420 ατόμων που συγκεντρώνει μεγάλο αριθμό εκδρομέων κατά τα Σαββατοκύριακα, ιδιαίτερα κατά τους θερινούς μήνες.

Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, οι πλήρεις απογραφές πληθυσμού έχουν ως ακολούθως:

Στον πληθυσμό του 1982 περιλαμβάνονται και οι κάτοικοι των δασικών σταθμών του Σταυρού της Ψώκας και της Αγιάς.

Ιστορικά στοιχεία

Το χωριό υφίστατο από τα Μεσαιωνικά χρόνια και στην περιοχή του επιζούν ακόμη θρύλοι για τον Διγενή, τον ήρωα των μεσαιωνικών επών. Ο ντε Μας Λατρί μνημονεύει το χωριό ως Lisso και το περιλαμβάνει στον κατάλογο των βασιλικών κτημάτων κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, λανθασμένα όμως το τοποθετεί κοντά στη Λάρνακα.

Βλέπε λήμμα: Διγενής

Ο ιστορικός Φλώριος Βουστρώνιος (16ος αιώνας) σαφώς μνημονεύει την Λυσό ως φέουδο κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, γράφοντας την ονομασία του χωριού ως Lisso. Αναφερόμενος στην αναδιανομή των φέουδων στην οποία προέβη ο βασιλιάς της Κύπρου Ιάκωβος Β΄ μετά την άνοδό του στο θρόνο το 1460, ο Φλώριος γράφει ότι η Λυσός είχε τότε παραχωρηθεί στη μητέρα του, λαίδη Μαριέττα της Πάτρας. Η Μαριέττα είχε πάρει τότε στην κατοχή της και άλλα δύο χωριά και άλλες κτηματικές περιουσίες. Της παραχωρήθηκαν σε συνιδιοκτησία (duario) με τους ανεψιούς της.

Η ονομασία του χωριού είναι παραπλήσια προς αυτήν του χωριού Λύση της Μεσαορίας. Στην περίπτωση του χωριού Λυσός, η κατάληξη σε -σος, φανερώνει αρχαία προέλευση που πιθανότατα σχετίζεται με αρχαίους ελληνικούς οικισμούς στη Μικρά Ασία που έποικοι μετέφεραν στην Κύπρο (πρβλ. και αρχαίες ονομασίες Ταμασσός, Άσσος, Απαισός, Τεγησσός κλπ.). Λισός ή Λίσσος ονομαζόταν και αρχαία πόλη στην Κρήτη, γνωστή για το Ασκληπιείον της.

Βλέπε λήμματα: Μικρά Ασία και Κύπρος και Κρήτη και Κύπρος

Στην περιοχή της Λυσού υπάρχει αρχαιολογικός χώρος, ενώ έχουν εντοπισθεί και τάφοι λαξευμένοι στον βράχο. Η αρχαία κατοίκηση στην περιοχή, πιθανώς σχετιζόταν και προς το γεγονός ότι βρίσκεται κοντά σε χαλκοφόρο τοποθεσία της δυτικής πλαγιάς του Τροόδους, όπου κατά την Αρχαιότητα υφίσταντο μεταλλεία.

Βλέπε λήμμα: Χαλκός

Η κύρια εκκλησία του χωριού είναι αφιερωμένη στην Παναγία Χρυσελεούσα. Ο G. Jeffery (1918) υποθέτει ότι αρχικά ήταν λατινικός ναός αφού οι δυο θύρες της είναι διακοσμημένες με οικόσημα˙ ένα απ’ αυτά φαίνεται ν’ ανήκε στη γνωστή μεσαιωνική οικογένεια Γούρρι, ενώ ένα άλλο είναι παρόμοιο προς οικόσημο της ευγενούς Αλίκης ντε Νεβίλ στην ταφόπετρά της στην αρμενική εκκλησία της Λευκωσίας. Ο R. Gunnis (1935) θεωρεί ότι δυο εικόνες, της Παναγίας και του Ιωάννη Προδρόμου, είναι του τέλους του 16ου αιώνα.

Άλλες εκκλησίες στο χωριό και στην περιοχή του είναι ο Άγιος Κωνσταντίνος (μεσαιωνική που ξανακτίστηκε), ο Άγιος Γεώργιος (ανακαινίστηκε το 1941, βρίσκεται σε απόσταση περί το 1 χμ. βόρεια του χωριού), οι Άγιοι Σαράντα (ερειπωμένη σήμερα), ο Άγιος Στέφανος, ο Άγιος Μερκούριος, η Αγία Μαρίνα, ο Άγιος Μαύρος, ο Προφήτης Ηλίας και άλλες ακόμη.

Πολλοί από τους κατοίκους της Λυσού μετανάστευσαν εκτός Κύπρου (κυρίως στην Αφρική, στην Αυστραλία και στις ΗΠΑ), ενώ πέρα από τη μετανάστευση, το χωριό επλήγη και από την αστυφιλία.

Γύρω στο 1880 λειτούργησε μεταλλείο χαλκού κοντά στη Λυσό.

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια