Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Χωριό της επαρχίας Αμμοχώστου, που αναφέρεται και ως κωμόπολη, περί τα 29,5 χιλιόμετρα δυτικά της πόλης της Αμμοχώστου. Βρίσκεται στην κατεχόμενη από το 1974 από τα τουρκικά στρατεύματα εισβολής περιοχή της Κύπρου. Μέρος της διοικητικής έκτασης του χωριού, στο νότιο τμήμα του, περιλαμβάνεται στο έδαφος της βρετανικής στρατιωτικής βάσης Δεκέλειας.

 

Η Λύση είναι κτισμένη σε μέσο υψόμετρο 55 μέτρων με τα δυτικά και νότιά της σύνορα να αποτελούν μέρος των διοικητικών ορίων των επαρχιών Αμμοχώστου - Λάρνακας. Το τοπίο του χωριού διαμορφώθηκε από τις προσχώσεις του ποταμού Γιαλιά. Το ανάγλυφο, στη μεγαλύτερή του έκταση, είναι καμπίσιο με πολύ λίγες ανεπαίσθητες εξάρσεις. Ωστόσο στα νοτιοδυτικά του οικισμού είναι λοφώδες και το υψόμετρο φθάνει τα 183 μέτρα (κορφή Σπηλιά του Αττή).

 

Βλέπε: Βίντεο Ψηφιακός Ηρόδοτος -Αρχείο ΡΙΚ 

 

Γεωολογία

Από γεωλογικής απόψεως, στη διοικητική έκταση του χωριού κυριαρχούν οι αποθέσεις του σχηματισμού Λευκάρων (κρητίδες, μάργες και κερατόλιθοι), οι αποθέσεις του σχηματισμού Αθαλάσσας (ασβεστολιθικοί ψαμμίτες και άμμοι), το σύναγμα (εκτεταμένοι σχηματισμοί χαλικιών και άμμων) και οι πρόσφατες αλλουβιακές αποθέσεις της Ολόκαινης γεωλογικής περιόδου.

 

Η Λύση δέχεται μια πολύ χαμηλή μέση ετήσια βροχόπτωση που κυμαίνεται περί τα 305 χιλιοστόμετρα. Ωστόσο η ανόρυξη αρκετών γεωτρήσεων στην περιοχή της συνέβαλε στην άρδευση σημαντικών εκτάσεων γης. Πάνω στα εύφορα εδάφη του χωριού καλλιεργούνταν, πριν από την τουρκική εισβολή του 1974, τα εσπεριδοειδή, διάφορα είδη λαχανικών (πατάτες, τομάτες, αγγουράκια, καρότα κ.α.), τα αμπέλια, οι αμυγδαλιές, τα σιτηρά, τα νομευτικά φυτά, καθώς και λίγες χρυσομηλιές, ροδιές και πιστακιές.

 

Κτηνοτροφία- βιομηχανία

Εκτός από τη γεωργία πολύ ανεπτυγμένη, πριν από την εισβολή, ήταν και η κτηνοτροφία του χωριού. Το 1973 εκτρέφονταν από 861 κτηνοτρόφους 11.987 πρόβατα, 3.558 κατσίκες, 471 βόδια και 122.875 πουλερικά. Ο αριθμός των προβάτων και των βοδιών ήταν ο μεγαλύτερος της επαρχίας Αμμοχώστου, ο αριθμός των πουλερικών ο δεύτερος μεγαλύτερος μετά το χωριό Παραλίμνι, και ο αριθμός των κατοίκων ο τρίτος μετά τα χωριά Σίντα και Ριζοκάρπασον. Όσον αφορά την αγελαδοτροφία, το 1973 εκτρέφονταν από 17 αγελαδοτρόφους 332 αγελάδες. Ο αριθμός αυτός ήταν ο δεύτερος μεγαλύτερος της επαρχίας μετά το χωριό Άσσια.

 

Μια άλλη σημαντική οικονομική δραστηριότητα της Λύσης ήταν η βιομηχανική. Με βάση την απογραφή επιχειρήσεων του 1972, η Λύση ήταν το δεύτερο μεγαλύτερο βιομηχανικό κέντρο της επαρχίας του, μετά την πόλη της Αμμοχώστου, με 69 βιομηχανικές μονάδες. Τα κυριότερα είδη βιομηχανίας που αναπτύχθηκαν είναι τα είδη ένδυσης, τα προϊόντα μετάλλου, τα εξαρτήματα και επισκευή μεταφορικών μέσων, τα είδη διατροφής, τα έπιπλα, τα δερμάτινα είδη, τα μη μεταλλικά ορυκτά προϊόντα, οι εκτυπώσεις και τα είδη από ελαστικό.

 

Η Λύση εξυπηρετείται με ένα πολύ καλό συγκοινωνιακό δίκτυο. Βρίσκεται δίπλα στον παλαιό δρόμο Λευκωσίας-Αμμοχώστου. Στα βορειοδυτικά συνδέεται με το χωριό Βατιλή (περί τα 4 χμ.), στα ανατολικά με το χωριό Κοντέα (περί τα 3,5 χμ.) και στα νοτιοδυτικά με το χωριό Άρσος (περί τα 5,5 χμ.). Συνδέεται επίσης με σκυρόστρωτο δρόμο στα νοτιοδυτικά με το χωριό Τρούλλοι (περί τα 10 χμ.).

 

Πληθυσμός 

Η πολύ καλή γεωγραφική θέση της Λύσης μεταξύ των δυναμικών αστικών κέντρων της Λευκωσίας, της Λάρνακας και της Αμμοχώστου, το ευχερές συγκοινωνιακό δίκτυο, η ανάπτυξη της βιομηχανίας και οι προσοδοφόρες γεωργικές και κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις, συνέβαλαν στη ραγδαία πληθυσμιακή της ανάπτυξη από το 1881 μέχρι το 1973. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, οι πλήρεις απογραφές πληθυσμού έχουν ως ακολούθως:

 

Χρονολογία	Κάτοικοι
1881	759
1891	941
1901	1.138
1911	1.423
1921	1.674
1931	1.998
1946	2.927
1960	3.737
1973	4.537

 

Με βάση την επίσημη απογραφή πληθυσμού του 1973 η Λύση ήταν ο τρίτος μεγαλύτερος σε πληθυσμό οικισμός της επαρχίας του μετά την πόλη της Αμμοχώστου και το χωριό Παραλίμνι.

 

Μικρή πολιτεία

Πριν από την τουρκική εισβολή του 1974, η Λύση ήταν μια ολοκληρωμένη μικρή πολιτεία με πολλές υπηρεσίες που εξυπηρετούσαν τόσο τους κατοίκους της όσο και τους κατοίκους των γύρω χωριών. Διέθετε νοσοκομείο, κτηνιατρικό σταθμό, γυμνάσιο, συνεργατική εταιρεία διαθέσεως αγροτικών προϊόντων, τράπεζες, εστιατόρια και κέντρα αναψυχής. Επίσης διέθετε δυο αθλητικούς συλλόγους, τον Α.Σ.Ι.Λ. (Αθλητικός Σύλλογος «Ισχύς» Λύσης) και τον Λ.Α.Λ.Λ.

 

Η Λύση διατηρεί, σε πολύ μεγάλο βαθμό, στοιχεία της λαϊκής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής των πεδινών περιοχών (σπίτια κτισμένα κυρίως με πλινθάρι, ενώ τοπικό πέτρωμα από την Ασπρόμουττην νότια της Λύσης εχρησιμοποιείτο κυρίως για τις καμάρες). Σε παλαιότερες εποχές οι κυριότεροι δρόμοι ήσαν πλακόστρωτοι. Η Λύση είναι ένα από τα πλουσιότερα χωριά της Κύπρου σε παραδόσεις, ήθη και έθιμα.

 

Ιστορία  

Το χωριό υφίστατο κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, σύμφωνα προς τον ντε Μας Λατρί που το περιλαμβάνει μεταξύ των ιδιοκτησιών του ιδίου του βασιλιά της Κύπρου. Υπάρχουν και αναφορές ότι η Λύση ιδρύθηκε κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Στο βιβλίο του Ἡ Κωμόπολη τῆς Λύσης (Λευκωσία, 1980), ο Σάββας Κ. Ξυστούρης αρχίζει ως εξής: Καθώς ἀναφέρει ἡ παράδοση, ἡ Λύση, τό χωριό μας, ἱδρύθηκε γύρω στό 1700 μ. Χ. μέ πρώτους κατοίκους αὐτοῦ 4 οἰκογένειες πού προέρχονταν ἀπό τόν παλαιόν συνοικισμόν Παναγιᾶς πού βρίσκεται Β.Δ. τοῦ χωριοῦ.

 

Και ο ίδιος ο Ξυστούρης όμως αναφέρει πιο κάτω, στο βιβλίο του, στοιχεία που αποδεικνύουν ότι το χωριό υφίστατο τουλάχιστον κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας και της Βενετοκρατίας. Ο Φλώριος Βουστρώνιος μνημονεύει τη Λύση, ως φέουδο που είχε παραχωρηθεί το 1464 από τον βασιλιά της Κύπρου Ιάκωβο Β΄ στον Αλφόνσο Ριβέρα μαζί με τους γειτονικούς οικισμούς Παναγιάς και Αγίων Θεοδώρων.

 

Εξάλλου, σε εκθέσεις Βενετών κυβερνητών (προνοητών) της Κύπρου, του τέλους του 15ου αιώνα, αναφέρεται το διαμέρισμα της Λύσης (lo baliazzo de Lissi) που διοικητικά περιελάμβανε τους ακόλουθους οικισμούς:

 

Lissi (Λύση)

Macrassicha (Μακράσυκα)

Caxies (;)

Panagia (Παναγιά)

S. Todero (Άγιοι Θεόδωροι)

 

Οικισμοί

Τόσο η τοπική παράδοση όσο και διάφορα στοιχεία και αναφορές, ομιλούν για ύπαρξη και άλλων παλαιών οικισμών γύρω από τη Λύση που δεν υπάρχουν σήμερα. Τέτοιοι οικισμοί ήσαν: η Αγλάσυκα (=αγλαά σύκα, κατ’ αντιδιαστολήν προς την Μακράσυκα, χωριό που υφίσταται και σήμερα), περί τα 3 χμ. νοτιοανατολικά της Λύσης, πατρίδα του επισκόπου Χύτρων αγίου Δημητριανού·  ο Άγιος Γεώργιος (ή Ελύση), περί το 1 χμ. βορειοανατολικά της Λύσης, όπου αρχαία ευρήματα αποδεικνύουν κατοίκηση και κατά τα προ - Χριστιανικά χρόνια˙ ο Άγιος Συνέσης όπου βρέθηκαν σπήλαια και τάφοι καθώς και ερείπια παλαιάς μικρής εκκλησίας˙ ο Άγιος Ευφημιανός, περί τα 3 χμ. νοτιοδυτικά της Λύσης, όπου σώζεται το ομώνυμο ξωκκλήσι,  η Αλασσός, περί τα 4 χμ. νότια της Λύσης (στον λόφο Βούναρος) όπου υπάρχουν αρχαία ερείπια και όπου βρέθηκαν μεταξύ άλλων και σπασμένα μέλη αγαλμάτων, καθώς και η γνωστή επιτύμβια στήλη Έλληνα πολεμιστή του 5ου π.Χ. αιώνα που είχε σκοτωθεί στην Κύπρο, του Διονυσίου Καρδιανού, που βρίσκεται στο Κυπριακό Μουσείο. Ο Κοντός πλησιέστερα προς την Κοντέα. Ο Δροσίτης, περί τα 3 χμ. βορειοανατολικά της Λύσης, όπου βρέθηκαν επίσης αρχαία αντικείμενα.

 

Όλοι αυτοί οι οικισμοί, γύρω από τη Λύση, άκμασαν σε διαφορετικές εποχές, από την Αρχαιότητα μέχρι τα Μεσαιωνικά χρόνια και αργότερα. Όταν για διάφορες αιτίες διαλύονταν, και πάλι σε διαφορετικές εποχές, αρκετοί κάτοικοί τους ίδρυαν άλλους στην ίδια περιοχή. Κάποτε ιδρύθηκε και ο οικισμός της Λύσης, που τελικά επιβίωσε μέχρι σήμερα. Η ίδρυσή του θεωρούμε ότι πρέπει να τοποθετηθεί στα Βυζαντινά χρόνια. Μέχρι σχεδόν πρόσφατα, στον χάρτη του Κίτσενερ (1885) βρίσκονται σημειωμένοι κοντά στη Λύση τόσο ο οικισμός της Αγλάσυκας (Ailasika), όσο και άλλος ανύπαρκτος σήμερα οικισμός, το Πιστάτζ΄ιν (Pistakia). Αναφέρεται ακόμη και άλλος ένας οικισμός, με την ονομασία Σιλίτζ΄ιν (Silicha).

 

Το όνομα 

Θα πρέπει ασφαλώς να θεωρήσουμε ότι η παράδοση περί ιδρύσεως της Λύσης γύρω στα 1700 δεν αφορούσε ίδρυση του χωριού αλλά ίσως ενίσχυσή του με νέους κατοίκους από γειτονικούς, διαλυμένους αυτή την εποχή, οικισμούς.

 

Ο Νέαρχος Κληρίδης θεωρεί ότι η ονομασία της Λύσης προήλθε από την ονομασία αρχαίου οικισμού, της Αλασσού. Κατ’ άλλους, διασώζει την ονομασία αρχαίου οικισμού που λεγόταν Ελίση (;). Στην περίπτωση αυτή το χωριό έπρεπε να γράφεται: Λίση. Υπάρχουν και άλλες υποθέσεις για την προέλευση της ονομασίας Λύση, που ποικίλλουν από παραδόσεις περί λύσεως διαφορών στην περιοχή, μέχρι λύσεως δεσμών (επειδή δήθεν κάποτε υπήρχε φυλακή στην περιοχή), μέχρι από επίθετο της Παναγίας ως «παρέχουσας λύσιν τῶν ἁμαρτιῶν ἡμῶν». Πιθανότερο θεωρείται ότι το χωριό διασώζει την ονομασία αρχαιότερου οικισμού της περιοχής του, τον οποίο αντικατέστησε και του οποίου την αρχική ονομασία δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα (βλέπε και ετυμολογία ονομασίας του χωριού Λυσός).

 

Η παράδοση, ωστόσο, για την ίδρυση της Λύσης, είναι πιο πλούσια. Αναφέρει ότι οι πρώτοι κάτοικοι είχαν έλθει από τον κοντινό οικισμό Αλασσό (ίσως από το αρχαιότερο Αλάσια;) ή Ελίσσω ή Ελίση (Ελύση)˙ οι πρώτοι αυτοί κάτοικοι εγκαταστάθηκαν κοντά στο προϋπάρχον μοναστήρι του Προφήτη Ηλία (βρισκόταν στη θέση όπου υπάρχει σήμερα η μεγάλη εκκλησία της Παναγίας), στα κτήματα του οποίου βρήκαν εργασία ως εργάτες. Αργότερα ενισχύθηκαν από κατοίκους του οικισμού Παναγιά, που έφεραν μαζί τους και την προστάτιδά τους Παναγία, που πήρε τελικά τη θέση του προφήτη Ηλία. Μια άλλη σχετική παράδοση αναφέρει ότι οι εργάτες, σκάβοντας για να μεγαλώσουν τον ναό του μοναστηριού του Προφήτη Ηλία, βρήκαν εικόνισμα της Παναγίας με αποτέλεσμα να μετονομάσουν τον ναό, αφιερώνοντάς τον στη Θεοτόκο. Το εικόνισμα αυτό, που βρισκόταν στην εκκλησία της Παναγίας, είναι του 1650. Ωστόσο η τοποθεσία του παλαιού μοναστηριού βρίσκεται σε κάποια απόσταση από την εκκλησία της Παναγίας, στον χώρο του γυμναστηρίου στα βορειοανατολικά, τα δε ερείπιά του αποκαλύφθηκαν το 1958 ύστερα από δυνατή βροχή.

 

Η άφιξη και άλλων κατοίκων κοντινών χωριών στη Λύση για μόνιμη εγκατάσταση, έγινε στα χρόνια της Οθωμανοκρατίας από διάφορες αιτίες: κυρίως από επιδημίες και από τουρκική καταπίεση. Έτσι μικροί οικισμοί εγκαταλείφθηκαν ολότελα, ενώ η Λύση ενισχύθηκε και μεγάλωσε.

 

Η εκκλησία  της Παναγίας- θρησκευτικά μνημεία

Η μεγάλη εκκλησία του χωριού, αφιερωμένη στην Παναγία, κτιζόταν επί 10 χρόνια με εθελοντική εργασία των κατοίκων του χωριού και τέλειωσε το 1888 αντικαθιστώντας παλαιότερη εκκλησία. Η αρχιτεκτονική της είναι επηρεασμένη από τους γοτθικούς ναούς της Λευκωσίας και της Αμμοχώστου. Είναι κτισμένη με πελεκητή πέτρα που κουβαλούσαν οι Λυσιώτες με τα αμάξια τους από την Βορόκλινη και γιόρταζε με μεγάλο πανηγύρι στις 8 Σεπτεμβρίου. Στον περίβολο της εκκλησίας σώζονταν μερικές γέρικες ελιές, που λέγονταν «φραγκοελιές» όπως και πολλές άλλες στην περιοχή του χωριού, η δε ονομασία τους αποτελεί άλλο ένα στοιχείο που παραπέμπει στα χρόνια της Φραγκοκρατίας. Ο R. Gunnis (1935) θεωρεί ως ανάρμοστα τα γοτθικά αρχιτεκτονικά στοιχεία της εκκλησίας. Στο εσωτερικό της υπάρχει αγίασμα. Ο μεγάλος ναός της Παναγίας  έχει μετατραπεί από τους Τούρκους σε τζαμί.

 

Βλέπε λήμμα: Παναγία Λύσης

 

Αρκετά ξωκκλήσια υπήρχαν στην περιοχή της Λύσης, με γνωστότερο εκείνο του Αγίου Ευφημιανού (ή Θεμωνιανού ή Φηνιανού). Άλλα ξωκκλήσια είναι του Αγίου Συνεσίου, του Αγίου Μάμαντος, της Αγίας Θέκλας, του Αγίου Γεωργίου (Αγλάσυκας). Υπάρχει επίσης μικρή εκκλησία του Προφήτη Ηλία στον χώρο όπου βρισκόταν αρχικά το ομώνυμο μοναστήρι. Τέλος, στην περιοχή Αλασσού υπήρχαν τα ερείπια εκκλησίας του Άη Λιόντα (=Λεοντίου), ενώ στην περιοχή Κοντού ερείπια εκκλησίας αφιερωμένης στην Παναγία Γαλατούσα. Αναφέρονται επίσης και άλλες εκκλησίες που δεν σώθηκαν.

 

Εκπαίδευση  

Πολύτιμες πληροφορίες για τις συνθήκες στη Λύση και στην Κύπρο γενικότερα, αν και με σύντομες αναφορές, μας δίνει κατ’ έτος από το 1800 και ύστερα το γνωστό Χρονικόν τῆς Λύσης, του οποίου ο τελευταίος κάτοχος ήταν ο Σάββας Ξυστούρης. Δυστυχώς το πολύτιμο αυτό χειρόγραφο παρέμεινε το 1974 στην κατεχόμενη Λύση και η τύχη του αγνοείται. Ο Ξυστούρης κατείχε όμως και αντίγραφο που περιελήφθη στο βιβλίο του Ἡ Κωμόπολη τῆς Λύσης, στο οποίο συγκεντρώνεται μια μεγάλη ποικιλία πληροφοριών για το χωριό αυτό και τους ανθρώπους του, και το οποίο χαρακτηρίζεται ως ἱστορική, κοινωνική, γεωργική καί λαογραφική ἐπισκόπηση.

 

Κατά τον Ιερώνυμο Περιστιάνη η εκπαίδευση στην κωμόπολη άρχισε το 1850 όταν λέγεται ότι δίδασκε τα «εκκλησιαστικά γράμματα» ο χωριανός οικονόμος Χατζή Παπά Ιωάννης. Δεύτερος δίδαξε ο Χατζή Μιχαήλ από το Καϊμακλί, γνωστός σαν «Γέρο Δάσκαλος», ως τον θάνατό του το 1870. Δίδασκε τα «εκκλησιαστικά» σε 30-40 παιδιά, σε οίκημα της εκκλησίας όπου και έμενε. Ο διάδοχός του πρωτοπαπάς Μιχαήλ Παπά Ιωάννου συνέχισε τη μέθοδό του, εκτός από τη μουσική. Μαζί του, σ’ άλλο δωμάτιο, δίδασκε η χωριανή Μαγδαληνή Παπά Ζαχαρία, η «Δασκαλού», η οποία δίδασκε με τη νέα αλληλοδιδακτική μέθοδο σε 25 περίπου παιδιά, από τα οποία δυο - τρεις μαθήτριες. Δίδαξε έπειτα για λίγους μήνες μόνο ο Χατζή Μιχαήλ από την Κυθρέα, που άφησε εποχή με τη σκληρότητά του, αφού, μεταξύ άλλων, κάρφωσε μαθητή με σπόντα από το αυτί στον τοίχο! Τον διαδέχθηκε από το 1876 ως το 1884 ο Ιωάννης Φυντικκίδης από το Βαρώσι.

 

Όλοι οι δάσκαλοι δίδασκαν στο οίκημα της εκκλησίας, το οποίο ο Ιωσίας Σπένσερ, ο πρώτος Άγγλος επιθεωρητής της παιδείας, βρήκε «θαυμάσια καθαρό και καλά διατηρημένο». Για τον δάσκαλο Ιωάννη Φυντικκίδη γράφει: Είναι νεανίας ευχάριστης συμπεριφοράς και φανερά προσεκτικός και ένθερμος δάσκαλος. Τα παιδιά ήσαν σε θέση να εννοούν τις ερωτήσεις μου περισσότερο από τα παιδιά άλλων σχολείων.

 

Περίπου παρόμοιες πληροφορίες είχε συγκεντρώσει και ο Λοΐζος Φιλίππου, που γράφει όμως ότι είναι βέβαιον πως στη Λύση σχολείο λειτούργησε από το 1830 με πρώτο δάσκαλο τον Χατζή Μιχαήλ, γνωστό ως «Χατζηδάσκαλον», του οποίου ο πατέρας είχε σκοτωθεί από τους Τούρκους το 1821, οπότε ο ίδιος είχε τότε διαφύγει στην Αίγυπτο. Αργότερα επέστρεψε ως «Μωαμεθανός», και γνώριζε άριστα την τουρκική και την εκκλησιαστική μουσική.

 

Ο Σάββας Ξυστούρης μοιράζει τη διαφορά στις χρονολογίες, γράφοντας ότι το πρώτο σχολείο είχε λειτουργήσει στη Λύση το 1840, με πρώτο δάσκαλο τον Ξενή Χατζή Μιχαήλ («Γεροδάσκαλο»).

 

Όλες οι πηγές πάντως συμφωνούν ότι το σχολείο λειτουργούσε με την αρωγή της εκκλησίας. Το 1878 κτίστηκε το πρώτο σχολικό κτίριο (μέχρι τότε το σχολείο λειτουργούσε σε σπίτι της εκκλησίας) στην αυλή της εκκλησίας. Το 1920, κοντά στην εκκλησία, κτίστηκε το οικοδόμημα της Α΄ Αστικής Σχολής, ενώ το 1960 κτίστηκε δεύτερο οικοδόμημα (Β΄ Αστική). Αργότερα, και μέχρι το 1974, λειτούργησε στη Λύση και γυμνάσιο. Το Γυμνάσιο της Λύσης λειτούργησε από το 1967. Το 1968 στεγάστηκε σε κτίριο που κτίστηκε σε ύψωμα στα βορειοανατολικά του οικισμού. Στη Λύση λειτούργησε κι αγροτικό νοσοκομείο από το 1935, ενώ το 1938 κτίστηκε κατάλληλο οικοδόμημα που το στέγασε.

 

"Αναγέννηση"

Η Λύση υπήρξε πρωτοπόρα μεταξύ των αγροτικών κοινοτήτων της Κύπρου και στην κοινωνική και εθνική ζωή που εκφραζόταν, μεταξύ άλλων, με την ύπαρξη σωματείων. Το πρώτο απ’ αυτά ονομαζόταν «Αναγέννησις» και είχε ιδρυθεί το 1895. Το 1909 ιδρύθηκε και λειτούργησε για 10 χρόνια, το αναγνωστήριον «Πανελλήνιος Πόθος». Το 1919 αντικατεστάθη από το αναγνωστήριον «Η Αγάπη του Λαού» (αντιγραφή αναγνωστηρίου της Λευκωσίας) που, μεταξύ άλλων, παρουσίασε και θεατρικές παραστάσεις, ενώ ίδρυσε και ποδοσφαιρική ομάδα το 1930. Μέλη του αναγνωστηρίου αυτού, που απεχώρησαν το 1932, ίδρυσαν τον Α.Σ.Ι.Λ. (=Αθλητικός Σύλλογος «Ισχύς» Λύσης).

 

Βλέπε λήμμα: ΑΣΙΛ

 

Η τοπική Π.Ε.Κ. (=Παναγροτική Ένωσις Κύπρου) ιδρύθηκε το 1951. Το 1946 ιδρύθηκε θρησκευτικός σύλλογος με την ονομασία «Προφήτης Ηλίας». Το πρώτο ταμιευτήριο ιδρύθηκε στη Λύση το 1916, ενώ το 1923 ιδρύθηκε η «Συνεργατική Πιστωτική Εταιρεία Λύσης». Το 1945 ιδρύθηκε η «Συνεργατική Εταιρεία Ελαιοπαραγωγών Λύσης», ενώ στο χωριό ιδρύθηκαν και λειτούργησαν και άλλα σωματεία, οργανώσεις, σύλλογοι και συνεργατικά ιδρύματα. Στη δεκαετία του 1930 κτίστηκε, με εθελοντική εργασία των Λυσιωτών, το νοσοκομείο «Αγία Ελένη» που από το 1960 λειτουργούσε με κρατική ευθύνη. Στη Λύση λειτούργησαν και χάνια από τον 19ο αιώνα.

 

Το Γυμνάσιο Λύσης λειτουργούσε από το 1969 ως τριτάξια σχολή σε διάφορα κοινοτικά κτίρια στη Λύση και φιλοξενούσε επίσης μαθητές από τις γύρω κοινότητες κυρίως Κοντέα και Βατυλή. Απέκτησε το δικό του κτίριο το 1971.  Τα επίσημα εγκαίνια έγιναν στις 27 Μαΐου 1973. Σήμερα το κτίριο στο ΒΔ άκρο του χωριού προς την Βατυλή, είναι στρατόπεδο του τουρκικού στρατού και δεν είναι προσβάσιμο.

 

ΕΟΚΑ 

Κατά τη διάρκεια του ένοπλου απελευθερωτικού αγώνα του 1955-59, η Λύση υπήρξε εστία αντιστάσεως κατά των Βρετανών και υπέστη σκληρές διώξεις. Εξάλλου, από τη Λύση κατάγονταν και οι ήρωες του αγώνα Γρηγόρης Πιερή Αυξεντίου, Πάτροκλος Κόκκινος και Μιχαήλ Κκαίλής. Επίσης έπεσαν οι Καλλής Σακκάς, Δημήτρης Αναστάση, Αναστάσης Σουρουλλάς, ενώ άλλοι 6 Λυσιώτες σκοτώθηκαν από Τούρκους κατά τη διάρκεια του αγώνα.

 

Από τη Λύση κατάγονται επίσης οι λαϊκοί ποιητές Παύλος Λιασίδης και Γιακουμής Ατσίκκος.

 

Εποικισμός 

Μετά την τουρκική εισβολή ίου 1974 και την προσφυγοποίηση των κατοίκων της, στη Λύση μεταφέρθηκαν και εγκαταστάθηκαν λίγοι Τουρκοκύπριοι από τις ελεύθερες περιοχές της Κύπρου (1975) και έποικοι από την Τουρκία ενώ η περιοχή της χρησιμοποιείται ως μεγάλο στρατόπεδο του τουρκικού στρατού κατοχής. Οι Τούρκοι, στην προσπάθειά τους να τουρκοποιήσουν όλα τα τοπωνύμια των κατεχομένων περιοχών του νησιού, μετονόμασαν το 1975 τη Λύση σε Aktdogan, που σημαίνει λευκό γεράκι.

 

Σε Δήμο

Με επιθυμία κι απόφαση των κατοίκων της (που ζουν στην προσφυγιά από το 1974), η Λύση ανακηρύχθηκε σε Δήμο το 1986. Οι δημοτικές αρχές της κοινότητας εδρεύουν προσωρινά στη Λάρνακα. Η Λύση είχε αρχικά ανακηρυχθεί σε Δήμο το 1962, οπότε κι είχαν προκηρυχθεί και οι πρώτες δημοτικές εκλογές στην κοινότητα, που έγιναν τον Μάιο του 1962. Δήμαρχος είχε εκλεγεί τότε ο Γιάγκος Σουρουλλάς. Όμως ύστερα από επίμονες αντιδράσεις των Τούρκων, που επέμεναν ότι με την ανακήρυξη της Λύσης σε Δήμο παραβιαζόταν το σύνταγμα της Κυπριακής Δημοκρατίας, η κυπριακή κυβέρνηση μετέτρεψε το Δημαρχείο Λύσης σε Συμβούλιο Βελτιώσεως. Ως Συμβούλιο Βελτιώσεως η τοπική αρχή της Λύσης είχε ανακηρυχθεί από το 1950. Επειδή όμως η ανακήρυξη είχε γίνει από την αποικιακή κυβέρνηση, απερρίφθη από τους κατοίκους της Λύσης και η κοινότητα παρέμεινε χωρίς κοινοτική αρχή μέχρι το 1960. Ωστόσο στο διάστημα αυτό οι ίδιοι οι Λυσιώτες είχαν εγκαθιδρύσει ένα δικό τους Κοινοτικό Συμβούλιο. Σήμερα Δήμαρχος Λύσης είναι ο Ανδρέας Καουρής.

  

Επαναλειτουργία του Ναού

 Στις 8 Σεπτεμβρίου 2019 για πρώτη φορά μετά την Εισβολή, ως αποτελέσμα δικοινοτικής πρωτοβουλίας Λυσιωτών και  Τουρκοκύπριων κατοίκων της Λύσης επιτράπηκε η επαναλειτουργία της Εκκλησίας της Παναγίας την ημέρα που πανηγύριζε. Εκατοντάδες Λυσιώτες επισκέφθηκαν το χωριό τους.

 

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια