Λαϊκοί τεχνίτες
Με τον όρο λαϊκοί τεχνίτες εννοούμε τους επαγγελματίες εκείνους που ασκούσαν διάφορα παραδοσιακά επαγγέλματα τα οποία προϋπέθεταν κάποιες ειδικές κατασκευαστικές ικανότητες, κάποια ταλέντα δηλαδή, ώστε να δημιουργούν αντικείμενα. Ο γεωργός, ο εργάτης, ο κτηνοτρόφος κλπ. δεν μπορούν να περιληφθούν στην κατηγορία των λαϊκών τεχνιτών, ακριβώς γιατί δεν ασχολούνται με τις κατασκευές και, γενικότερα, τη δημιουργία. Αντίθετα, λαϊκός τεχνίτης ήταν εκείνος που ασχολείτο με τις κατασκευές και δημιουργούσε αντικείμενα. Στην Κύπρο οι τεχνίτες αυτοί λέγονταν μάστροι (=μαστόροι) και συνήθως προσφωνούνταν με τη λέξη μάστρε... Ήταν, δηλαδή, όλοι εκείνοι οι επαγγελματίες που μαστόρευαν, δηλαδή δημιουργούσαν. Αν και πολύ συχνά ο χαρακτηρισμός μάστρος γενικευόταν ως προσφώνηση, ή κι εξειδικευόταν για τους επικεφαλής, ωστόσο μάστροι ήσαν οι καθ’ αυτό κατασκευαστές.
Έτσι, μέχρι σ’ ένα βαθμό οι λαϊκοί τεχνίτες ήσαν και δημιουργοί της λαϊκής τέχνης, η οποία μπορεί να ορισθεί ως η τέχνη που διαμορφώνεται από κοινωνικές ομάδες που είναι απομονωμένες από το γενικότερο κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο αναπτύσσεται η προσωπική κι επώνυμη τέχνη. Η λαϊκή τέχνη συνδυάζει πρωτογενείς παρορμήσεις και παραδοσιακά στοιχεία που μπορεί να είναι τοπική διαμόρφωση παλαιότερων δημιουργιών και καθαρές παραδόσεις προηγουμένων πρωτογενών παρορμήσεων. Ξεχωρίζει ωστόσο από την τέχνη των πρωτόγονων λαών αν και εμπεριέχει και τέτοια στοιχεία, διαμορφωμένα τοπικά και εμπλουτισμένα με νέες εμπειρίες. Ακόμη, η λαϊκή τέχνη ξεχωρίζει από τη βιομηχανοποιημένη και τυποποιημένη παραγωγή ειδών πλατιάς λαϊκής κατανάλωσης, επειδή δεν είναι τυποποιημένο βιομηχανικό προϊόν αλλά εκτελείται όπως και η προσωπική καλλιτεχνική δημιουργία, δηλαδή με το χέρι του δημιουργού, του λαϊκού τεχνίτη, του μάστρου.
Διάφοροι λαϊκοί τεχνίτες είναι συνεπώς κι εργάτες της λαϊκής τέχνης. Όμως ο όρος λαϊκός τεχνίτης είναι ευρύτερος και περιλαμβάνει και τους τεχνίτες εκείνους που δεν ασχολούνταν ειδικά στις κατασκευές έργων που εντάσσονται στη λαϊκή τέχνη αλλά γενικότερα ασχολούνταν με τις κατασκευές αντικειμένων, εν πολλοίς αντικειμένων καθημερινής χρήσης. Οι τεχνίτες αυτοί μάθαιναν το επάγγελμά τους μαθητεύοντας κοντά σε παλαιότερους μάστρους από τους οποίους διδάσκονταν πρακτικά όλα τα μυστικά και τις τεχνικές των κατασκευών. Χρησιμοποιούσαν παλαιούς παραδοσιακούς τρόπους κατασκευής, απλά κι εν πολλοίς πρωτόγονα κι επιτόπιας κατασκευής εργαλεία και συνήθως τοπικές πρώτες ύλες. Ασκούσαν τα επαγγέλματά τους με βάση κι εφόδιο την πείρα του παρελθόντος, χρησιμοποιώντας όμως και την προσωπική τους δημιουργική φαντασία και τη δεξιοτεχνία τους.
Αρκετά από τα παραδοσιακά αυτά επαγγέλματα αποτελούσαν τη συνέχεια κι εξέλιξη παρόμοιων πανάρχαιων επαγγελμάτων (όπως η αγγειοπλαστική, η υφαντική, η καλαθοπλεκτική, η μεταλλοτεχνία κλπ.), ενώ άλλα ήταν νεότερα, βασισμένα στις νέες ανακαλύψεις κι ανάγκες. Τα περισσότερα από τα παραδοσιακά επαγγέλματα δεν ασκούνται πια στην Κύπρο, ενώ μερικά ασκούνται μόνο σε πολύ περιορισμένο βαθμό. Η εξαφάνιση των παραδοσιακών αυτών επαγγελμάτων οφείλεται κυρίως στη βιομηχανοποίηση της παραγωγής παρομοίων ειδών, καθώς και στην τεχνολογική πρόοδο. Η ύπαρξη, για παράδειγμα, μεγάλων οινοβιομηχανιών, εξάλειψε την παραγωγή κρασιού στα χωριάτικα σπίτια, οπότε κι οι τεχνίτες σταμάτησαν να κατασκευάζουν πιθάρια* γιατί δεν χρειάζονται πια. Η ακόμη (άλλο παράδειγμα), η χρησιμοποίηση της μηχανής, όπως ο γεωργικός ελκυστήρας και το αυτοκίνητο, για γεωργικές εργασίες και μεταφορές, περιόρισε σημαντικά τη χρησιμοποίηση γαϊδουριών, οπότε εξαφανίστηκε σχεδόν τελειωτικά και το επάγγελμα του στρατουρά, του τεχνίτη που κατασκεύαζε τα σαμάρια. Κατά παρόμοιο τρόπο, η ανάπτυξη κι ο σύγχρονος τεχνολογικός πολιτισμός έχουν εξαλείψει τα παραδοσιακά επαγγέλματα κι εξαφανίσει τους λαϊκούς τεχνίτες.
Ωστόσο οι τεχνίτες αυτοί απετέλεσαν για πολλούς αιώνες ένα σημαντικό κεφάλαιο της οικονομικής ζωής της Κύπρου. Πολλά από τα αντικείμενα που κατασκεύαζαν, εκπλήττουν ακόμη και σήμερα είτε για τον έξυπνο τρόπο κατασκευής τους, είτε για το καλό γούστο και την ποιότητά τους, είτε ακόμη για την απλότητα και τη λειτουργικότητά τους. Η απλή κούζα για παράδειγμα, που κατασκεύαζε ο Κύπριος αγγειοπλάστης, λειτουργούσε θαυμάσια στο να παγώνει το πόσιμο νερό που περιείχε, σε εποχές που δεν υπήρχαν ψυγεία. Πολλά από τα δημιουργήματα των παραδοσιακών λαϊκών τεχνιτών αποτελούν θαυμάσια κατασκευαστικά πρότυπα παλαιότερων εποχών, που έχουν σήμερα τη θέση τους στα μουσεία λαϊκής τέχνης ή και λαϊκού πολιτισμού.
01. Αγγειοπλαστουργός: Ήταν ο συνεχιστής της παμπάλαιας τέχνης της κατασκευής αγγείων. Φημισμένοι ήσαν οι αγγειοπλαστουργοί της Λαπήθου (όπου κατασκευάζονταν τα περίφημα αλειφτά αγγεία), της Αμμοχώστου (άσπρα αγγεία), του Κόρνου και του Φοινιού (κόκκινα αγγεία). Αρκετά αγγεία έφεραν απλές ή και πολύπλοκες διακοσμήσεις. Κατασκευάζονταν αγγεία κάθε είδους και κάθε χρήσης, καθώς και διαφόρων μεγεθών. Τα πολύ μεγάλα αγγεία, όπως για παράδειγμα τα πιθάρια, επειδή ήταν δύσκολο να μεταφέρονται, κατασκευάζονταν επί τόπου στα χωριά, από περιοδεύοντες αγγειοπλαστουργούς. Σήμερα εξακολουθούν να εργάζονται ελάχιστοι τέτοιοι τεχνίτες.
2. Γανωματής (ή και μάντης): Ήταν ο τεχνίτης που γάνωνε (επικασσιτέρωνε) τα διάφορα χάλκινα μαγειρικά και άλλα σκεύη. Εργαζόταν σε μαγαζιά στις πόλεις, ή ακόμη περιοδεύοντας τα χωριά της υπαίθρου. Το επάγγελμά του έχει εξαφανιστεί πλήρως.
Βλέπε λήμμα: Γανωματής
3. Καζαντζ'ής: Ήταν ο τεχνίτης που επεξεργαζόταν τον χαλκό και κατασκεύαζε τα χαλκωματικά, δηλαδή όλα σχεδόν τα χάλκινα αντικείμενα οικιακής,κυρίως, χρήσης. Ιδιαίτερα φημισμένοι ήσαν οι καζαντζ'ήδες της Λευκωσίας που, μέχρι πρόσφατα, εργάζονταν σε σειρά από μαγαζιά σε δική τους περιοχή στην εντός των τειχών παλαιά πόλη.
Βλέπε λήμμα: Καζαντζής
4. Καλαθάς: Ήταν ο λαϊκός τεχνίτης που ασχολείτο με την καλαθοπλεκτική, κατασκεύαζε δηλαδή καλάθια κι άλλα παρόμοια είδη. Σήμερα η καλαθοπλεκτική εξακολουθεί ν’ ασκείται ως βιοποριστικό επάγγελμα, όμως σε πολύ περιορισμένη κλίμακα.
Βλέπε λήμμα: Καλαθοπλεκτική
5. Καρεκλάς (ή και τσαεράς): Ήταν ο τεχνίτης εκείνος που κατασκεύαζε τις καρέκλες (ή και τσαέρες). Έχει κι αυτός σχεδόν εξαφανιστεί.
Βλέπε λήμμα: Καρεκλάς ή τσαεράς
6. Κωμοδρόμος: Ήταν ο τεχνίτης που επεξεργαζόταν τον χάλυβα και τον σίδηρο και κατασκεύαζε στο εργαστήριο του ένα πλήθος από αντικείμενα, που χρησιμοποιούνταν τόσο για τις γεωργικές εργασίες (εργαλεία) όσο και για τις οικοδομικές και άλλες. Το επάγγελμα του κωμοδρόμου έχει σχεδόν εξαλειφθεί εντελώς.
Βλέπε λήμμα: Κωμοδρόμος
7. Μεταξάς: Ήταν ο τεχνίτης που επεξεργαζόταν τα κουκκούλια των μεταξοσκωλήκων κι έβγαζε απ’ αυτά, με ειδική διαδικασία που απαιτούσε πολλή δεξιοτεχνία, το μετάξι. Το επάγγελμά του άκμασε κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια οπότε η Κύπρος παρήγε μεγάλες ποσότητες μεταξιού, καθώς επίσης και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας κι αργότερα, μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Ύστερα εξαφανίστηκε εντελώς επειδή σταμάτησε η (ασύμφορη πλέον) κατασκευή μεταξωτών, συνεπώς και η παραγωγή μεταξιού.
Βλέπε λήμμα: Μετάξι, μεταξάς, μεταξωτά
8. Παπλωματάς: Ήταν ο τεχνίτης που επεξεργαζόταν το βαμβάκι και κατασκεύαζε σκεπάσματα και στρώματα κρεβατιών, καθώς και στρώματα και μαξιλάρια για ντιβάνια, καναπέδες, πολυθρόνες κλπ. Το επάγγελμα αυτό έχει επίσης εξαφανιστεί σχεδόν ολοκληρωτικά.
Βλέπε λήμμα: Παπλωματάς
09. Πιστακσ'ής: Ήταν ο τεχνίτης που κατασκεύαζε, χρησιμοποιώντας το ατσάλι, όλα τα είδη μαχαιριών, τόσο για τους χασάπηδες όσο και για κάθε οικιακή χρήση. Κατασκεύαζε επίσης και ππάλες, τσιακκιά, δρεπάνια, μπαλτάδες, κλαδευτήρια κλπ. Κι αυτό το επάγγελμα έχει εξαφανισθεί.
Βλέπε λήμμα: Πιτσκιακσής
10. Σκαλιστής: Ήταν ο λαϊκός τεχνίτης που σκάλιζε με τα εργαλεία του την πέτρα που εχρησιμοποιείτο στις οικοδομές, δημιουργώντας στην εξωτερική επιφάνειά της διάφορα διακοσμητικά μοτίβα. Και το επάγγελμα αυτό έχει εκλείψει.
11. Στρατουράς: Ήταν ο τεχνίτης εκείνος που κατασκεύαζε τα στρατούρκα, δηλαδή τα σαμάρια για τα γαϊδούρια και τα μουλάρια. Μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα το επάγγελμα αυτό ανθούσε επειδή χρησιμοποιούνταν στην Κύπρο κυρίως τα ζώα για τις γεωργικές εργασίες και για μεταφορές. Αργότερα άρχισε να παρακμάζει και σήμερα έχει εξαφανιστεί.
Βλέπε λήμμα: Στρατούρι, στρατουράς
12. Συριζάς (ή και ζεμπυλάς): Ήταν ο τεχνίτης που κατασκεύαζε τις συρίζες και τα ζεμπύλια, χρησιμοποιώντας υδρόβια φυτά τα οποία κι έπλεκε. Τα ζεμπύλια ήσαν είδη καλαθιών για μεταφορές αγαθών, οι δε συρίζες ήταν διπλοί κοφινωτοί σάκκοι που στερεώνονταν στην πλάτη των γαϊδουριών και χρησίμευαν επίσης για μεταφορές. Το επάγγελμα αυτό έχει επίσης εξαφανιστεί.
Βλέπε λήμμα: Συρίζα, συριζάς
13. Ταλιαδώρος: Ήταν ο λαϊκός τεχνίτης που σκάλιζε το ξύλο κι έδινε θαυμάσια είδη ξυλογλυπτικής που διακοσμούσαν τα διάφορα ξύλινα αντικείμενα οικιακής και άλλης χρήσης. Κατασκεύαζε και σκάλιζε (διακοσμούσε) σεντούκια και κασέλες, ερμάρια, τραπέζια, καρέκλες, σουβάντζες, εκκλησιαστικά είδη όπως οι σκάμνοι, τέμπλα εκκλησιών κλπ. Κι αυτό το επάγγελμα, που έχει αφήσει θαυμάσια δείγματα λαϊκής τέχνης, έχει χαθεί οριστικά.
Βλέπε λήμμα: Ταλιαδώρος
14. Τζ'ερκοπούλης: Ο κηροποιός, κατασκευαστής κεριών, λαμπάδων και κέρινων ομοιωμάτων που προσφέρονταν από τους πιστούς ως τάματα στις εκκλησίες.
Βλέπε λήμμα: Τζερκοπούλης
15. Τσαγγάρης (και σκαρπάρης): Ήταν ο τεχνίτης που κατασκεύαζε και επιδιόρθωνε τα διάφορα είδη υποδημάτων. Ο τσαγγάρης κατασκεύαζε κυρίως τις ποδίνες, τις λεγόμενες τσαγγαροποΐνες και ο σκαρπάρης τα διάφορα άλλα είδη υποδημάτων. Και το επάγγελμα αυτό έχει πλέον εξαλειφθεί.
Βλέπε λήμματα: Σκαρπάρης και τσαγγάρης
16. Υφαντής: Συνεχιστής των αρχαίων όσο και διασήμων Κυπρίων υφαντών, ο Κύπριος αυτός τεχνίτης δημιουργούσε θαυμάσια υφαντά που αποτελούν και σήμερα εξαίρετα δείγματα λαϊκής τέχνης. Στον τομέα της υφαντικής εργάζονταν σε παλαιότερες εποχές κι όλες σχεδόν οι Κυπρίες, που η κάθε μια ύφαινε καλύπτοντας κυρίως τις ανάγκες του δικού της νοικοκυριού. Σήμερα λίγες γυναίκες ασχολούνται ακόμη με την ύφανση.
Βλέπε λήμμα: Υφαντική
Πέρα από τα πιο πάνω, κι άλλα παραδοσιακά επαγγέλματα μπορούν να ενταχθούν στην ίδια κατηγορία, όμως δεν ασκούνταν σε τόσο μεγάλη κλίμακα. Τέτοια ήσαν τα επαγγέλματα των χρυσοχόων και των αργυροχόων, γνωστά από τα αρχαία χρόνια, των μαντηλάρηδων και των πασματζ΄ήδων που διακοσμούσαν με τη μέθοδο του τυπώματος τα μαντήλια, τους πασμάδες και τα βαμβακερά υφάσματα, τους τεχνίτες που επεξεργάζονταν το δέρμα, κλπ.
Βλέπε λήμμα: Κέντημα, κεντητική
Ακόμη, πρέπει ν’ αναφερθεί κι ο τομέας της κεντητικής που είναι πολύ σημαντικός στην Κύπρο. Κεντήματα κατασκεύαζαν οι γυναίκες στα σπίτια τους, πρώτιστα για ικανοποίηση των δικών τους αναγκών, αλλά διάφορα είδη κυπριακών κεντημάτων απετέλεσαν κι αποτελούν και σημαντικό εμπορεύσιμο προϊόν εντός κι εκτός Κύπρου. Σε μερικά παραδοσιακά κέντρα κεντητικής, όπως το χωριό Λεύκαρα, η τέχνη αυτή εξακολουθεί να βρίσκεται σε άνθηση.
Βλέπε λήμμα: Δημοτική μουσική και χορός
Τέλος, στον τομέα της λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας μπορούν να ενταχθούν οι επαγγελματίες λαϊκοί καλλιτέχνες, αυτοδίδακτοι ή και μαθητές κάποιων παλαιοτέρων μάστρων. Σαν τέτοιους αναφέρουμε τον βκιολάρην, τον λαουτάρην και άλλους οργανοπαίκτες (περιλαμβανομένων και των μάστρων που κατασκεύαζαν βιολιά, λαγούτα και άλλα όργανα), τον ποιητάρην, που περιερχόταν τις πόλεις και τα χωριά και εμπορευόταν την ποιητική του τέχνη, και τον καρακιοζοπαίκτη, επάγγελμα που άνθησε στην Κύπρο κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα.
Πηγή
Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια
Φώτο Γκάλερι
