Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Σύμφωνα προς μαρτυρίες αρχαίων συγγραφέων, η Κύπρος ήταν γνωστή, κατά την Αρχαιότητα, με διάφορες ονομασίες, μερικές από τις οποίες όμως μπορούν να θεωρούνται επίθετα που δόθηκαν στο νησί εξαιτίας διαφόρων χαρακτηριστικών του. Οι ονομασίες αυτές, κατ' αλφαβητική σειρά (σε παρένθεση οι αρχαίοι συγγραφείς που τις αναφέρουν), είναι:

 

1. Αερία (Ησύχιος).
2. Ακαμαντίς (Πλίνιος [Φιλωνίδης, Αστύνομος], Στ. Βυζάντιος).
3. Αμαθουσία (Πλίνιος [Ξεναγόρας], Στ. Βυζάντιος).
4. Ασπελία (Πλίνιος [Ξεναγόρας]).
5. Γιατνάνα (Yatnana) ή Γιαντανάνα (Yadanana). Ασσυριακή ονομασία του νησιού, που απαντάται στο γνωστό «πρίσμα» του Εσσαρχαδώνος και σε επιγραφή στη στήλη του Σαργώνος Β' (7ος και 8ος π.Χ. αιώνας).
6. Θαρσίς (Σύγκελλος [Αφρικανός]).
7. Κεράστεια ή Κεραστία ή Κεραστιάς ή Κεραστίς (Πλίνιος [Ξεναγόρας], Ησύχιος, Τζέτζης [Ανδροκλής, Φιλοστέφανος], Ευστάθιος, Στ. Βυζάντιος).
8. Κίτιον (Επιφάνιος).
9. Κολινία (Πλίνιος [Αστύνομος], Ευστάθιος).
10. Κρύπτος (Πλίνιος [Αστύνομος], Ευστάθιος, Στ. Βυζάντιος).
11. Κύπρος ( Όμηρος και πολλοί άλλοι συγγραφείς).
12. Μακαρία (Πλίνιος [Ξεναγόρας]).
13. Μηιονίς (Στ. Βυζάντιος).
14. Σφήκεια (Τζέτζης [Λυκόφρων, Φιλοστέφανος], Ευστάθιος, Στ. Βυζάντιος).
15. Χέθιμα (Ιώσηπος, Ζωναράς, Ευστάθιος Αντιοχείας).
16. Χεττιείμ (Θεοδώρητος, Ευσέβιος).

 

Στις πιο πάνω αρχαίες ονομασίες μπορεί να προστεθεί και η ονομασία Αλασία (ή και Αλάσια ή Άσυ ή, ίσως, και Ελισία) που είναι σήμερα αποδεκτό ότι ήταν ονομασία ολόκληρης της Κύπρου κι όχι μονάχα της αρχαιότατης πόλης στην Έγκωμη Αμμοχώστου (βλέπε λήμμα Αλάσια).

 

Οι δυο τελευταίες ονομασίες του παρατιθέμενου καταλόγου, Χέθιμα και Χεττιείμ είναι σημιτικές. Η ονομασία Αερία προήλθε πιθανότατα από το λατινικό όνομα του χαλκού (aes, γενική aeris) και, κατά τον Τάκιτο, αποτελούσε κι επίθετο της Αφροδίτης. Η ονομασία Ακαμαντίς, που διασώζεται μέχρι σήμερα στην ονομασία της χερσονήσου του Ακάμα, αποδίδεται στο όνομα του Ακάμαντος, γιου του Αθηναίου ήρωα Θησέα που αναφέρεται ότι ίδρυσε πόλη στην Κύπρο μετά τα Τρωικά. Η ονομασία (=επίθετο;) Αμαθουσία προέρχεται από την πόλη Αμαθούντα όπου λατρευόταν και η Αμαθουσία Αφροδίτη. Κατά τα Ρωμαϊκά χρόνια Αμαθουσία ήταν η ονομασία και της μιας από τις τέσσερις επαρχίες στις οποίες ήταν διαιρεμένο το νησί (Αμαθουσία, Σαλαμινία, Λαπηθία και Παφία). Η ονομασία Ασπελία (Aspelia) που αναφέρεται από τον Πλίνιο, θεωρείται από πολλούς επιστήμονες ότι ήταν μάλλον Αμπελία, οπότε θα πρέπει να θεωρηθεί ως επίθετο του νησιού, που σημαίνει χώρος κατάφυτος από αμπέλια. Η ονομασία Θαρσίς της Παλαιάς Διαθήκης αποδίδεται από τον Σύγκελλο, που αναφέρει ότι αντλεί από τον Αφρικανό, τόσο στην Κύπρο όσο και στη Ρόδο. Η ονομασία Κεραστίς (που αναφέρεται και ως Κεραστία ή Κεραστιάς ή και Κεράστεια, ενώ ο Πλίνιος γράφει Cerastim), ερμηνεύεται από τους ίδιους τους αρχαίους συγγραφείς που την αναφέρουν, ότι προήλθε από το γεγονός ότι το νησί έχει πολλές προεξοχές (=άκρα και ακρωτήρια) που τις ονόμαζαν κέρατα. Η ονομασία Κίτιον προήλθε από την ομώνυμη κυπριακή πόλη. Η ονομασία Κολινία (Colinia) που αναφέρεται από τον Πλίνιο ο οποίος γράφει ότι άντλησε από τον Αστύνομο, και που επαναλαμβάνεται από τον Ευστάθιο, πιθανώς αποτελούσε επίθετο του νησιού, από τη λατινική λέξη collinus που σημαίνει λοφώδης, γεμάτη λόφους. Η ονομασία Κρύπτος ερμηνεύεται πάλι από αρχαίους συγγραφείς, ότι προήλθε από το ότι η Κύπρος κρύπτεται από τη θάλασσα. Η ονομασία Μακαρία μπορεί να θεωρηθεί ως επίθετο του νησιού. Αναφέρεται από τον Πλίνιο (Macariam) που γράφει ότι αντλεί από τον Ξεναγόρα, ενώ ο Κλαύδιος Πτολεμαίος αναφέρει αρχαία κυπριακή πόλη με την ονομασία αυτή που σημαίνει ευδαιμονούσα, πλούσια σε αγαθά. Η ονομασία Μηιονίς φαίνεται να συνδέει την Κύπρο με τη Λυδία, αφού ο Ηρόδοτος αποκαλεί Μηίονες τους Λυδούς, ενώ ο Ησύχιος αποκαλεί έτσι τόσο τους Λυδούς όσο και τους Κυπρίους. Η ονομασία Σφήκεια πιθανώς αποτελεί και πάλι επίθετο που μετετράπη σε κύριο όνομα, σημαίνει δε χώρος γεμάτος σφήκες˙ παρόμοια, από αρχαίους συγγραφείς η Κύπρος χαρακτηριζόταν και ως οφιώδης ή και οφιούσα, δηλαδή γεμάτη φίδια.

 

Λεπτομερέστερα για τις πιο πάνω ονομασίες, βλέπε χωριστά για την κάθε μια λήμματα, εκτός από την ονομασία Κύπρος για την οποία γίνεται αναφορά εδώ.

 

Η ονομασία Κύπρος: Απ' όλες τις αρχαίες ονομασίες του νησιού, επεκράτησε τελικά η ονομασία Κύπρος. Με την ονομασία αυτή το νησί ήταν γνωστό στους αρχαίους Έλληνες ήδη από τα Ομηρικά χρόνια (ο Όμηρος αναφέρει το νησί ως Κύπρον και ως Κύπριδα την Αφροδίτη). Με την ίδια ονομασία το νησί έγινε γνωστό και σε άλλους δυτικούς λαούς. Αντίθετα, οι διάφορες ονομασίες με τις οποίες η Κύπρος ήταν γνωστή στους ανατολικούς λαούς, εγκαταλείφθηκαν ήδη από την Αρχαιότητα.

 

Διάφορες ερμηνείες δόθηκαν κατά καιρούς για την προέλευση της ονομασίας Κύπρος, μερικές ήδη από την Αρχαιότητα, χωρίς ωστόσο να υπάρχει κάποια γενικά αποδεκτή ερμηνεία.

 

Αρχαίες μυθολογικές παραδόσεις φέρουν την ονομασία Κύπρος ως προερχόμενη από το όνομα μιας κόρης ή ενός γιου του μυθικού βασιλιά του νησιού Κινύρα* που λεγόταν Κύπρος. Ο Ευστάθιος, στα Σχόλιά του εις Διονύσιον Περιηγητήν (508), γράφει:

 

...Τινές δέ φασι Κύπρον κληθῆναι αὐτήν ἀπό Κύπρου υἱοῦ Κινύρου...

 

Ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος επίσης, στο έργο του Περί Θεμάτων (1.15), αντλώντας από τα βιβλία Περί Νήσων του Φιλοστέφανου και Άποικίαι Αἰγυπτίων   του Ίστρου του Παφίου (έργα που δεν σώθηκαν), γράφει:

 

...Κύπρος ἐκλήθη ἀπό Κύπρου τῆς θυγατρός τοῦ Κινύρου, ἤ τῆς Βύβλου καί Ἀφροδίτης...

 

Μια άλλη αρχαία ερμηνεία της ονομασίας Κύπρος δίνεται και πάλι από τον Ευστάθιο (Σχόλια εἰς Διονύσιον Περιηγητήν, 508):

... Τινές δέ φασι Κύπρον κληθῆναι αὐτήν... ἀπό ἄνθους ἐκεῖ πολλού φυομένου, κύπρου καλουμένου...

 

Επίσης ο Στέφανος Βυζάντιος, στη λέξη Κύπρος, δίνει και τις δυο αυτές αρχαίες ερμηνείες:

...Κύπρος... ἐκλήθη... ἀπό Κύπρου τῆς θυγατρός Κινύρου... ἥ ἀπό τοῦ φυομένου ἄνθους Κύπρου...

 

Ο Βυζάντιος παραθέτει ακόμη μια ερμηνεία, ότι Κύπρος ονομάστηκε από την αρχική της ονομασία Κρύπτος, που κι αυτή προήλθε από το ότι κρύπτεται από τη θάλασσα:

 

... Ἀστύνομος δέ φησι Κρύπτον κεκλῆσθαι διά τό κρύπτεσθαι πολλάκις ὑπό τῆς θαλάσσης. Εἴτα Κύπρος...

 

Αποδεκτή από αρκετούς νεότερους μελετητές ήταν η αρχαία ερμηνεία ότι το νησί πήρε την ονομασία Κύπρος από το φυτό κύπρος που, κατά τον Ευστάθιο, φυόταν άφθονο σ' αυτό (ἀπό ἄνθους ἐκεῖ πολλοῦ φυομένου...).

 

Το φυτό κύπρος είναι αυτό που σήμερα λέγεται χεννά* (λαουσονία η λευκή - Lawsonia alba, αγγλική ονομασία: Henna plant). Είναι δενδρώδης θάμνος, αυτοφυής στη Βόρειο Αφρική και στην Ασία, από τα φύλλα του οποίου παράγεται βαφική ουσία, ενώ τα άνθη του είναι ευωδέστατα κι απ' αυτά παραγόταν, κατά πάσαν πιθανότητα, το κύπριον μύρον (ή έλαιον) των αρχαίων.

 

Από άλλους μελετητές αμφισβητείται όμως η ερμηνεία αυτή, με το δικαιολογητικό ότι η χεννά δεν αυτοφυόταν άφθονη στην Κύπρο κατά την Αρχαιότητα, αλλά σε χώρες άλλες όπως η Περσία, η Νότια Αραβία και οι Ινδίες. Επομένως θεωρούν απίθανο ένα μεγάλο νησί όπως η Κύπρος να πήρε την ονομασία του από ένα φυτό που αυτοφυόταν σε άλλες, μακρινές απ' αυτό χώρες. Στην άποψη αυτή δόθηκε η απάντηση ότι με την ονομασία Κύπρος το νησί ήταν αρχικά γνωστό στους λαούς της Δύσης, δηλαδή στους Έλληνες, ενώ στους ανατολικούς λαούς ήταν γνωστό με άλλες ονομασίες˙ συνεπώς, ως κέντρο διαμετακομιστικού εμπορίου μεταξύ Ανατολής και Δύσης, το νησί ήταν εκείνο στο οποίο οι Έλληνες έμποροι εύρισκαν την χεννά που ερχόταν από την Ανατολή και που τους ήταν γνωστή ως κύπρος.

 

«Πιθανότατα οι Αχαιοί εύρισκαν τη χεννά στο ωραίο νησί της Κύπρου», γράφει ο Dugand (Chypre et Cana'an, 1973, p. 104), που σημειώνει επίσης ότι η λέξη κύπρος έχει ως ρίζα της τη σημιτική kupr/Gupr.

 

Ο Βέλγος G. Dossin, πάλι, θεωρεί πως η ονομασία Κύπρος προέρχεται από τη σουμεριακή λέξη zubar, που σήμαινε χαλκός, ή τη λέξη kubar, που σήμαινε ορείχαλκος, αφού μάλιστα κατά την Αρχαιότητα η Κύπρος ήταν γνωστή για την παραγωγή και εμπορία του χαλκού της που ήταν άφθονος στο νησί.

 

Μία άλλη ερμηνεία για την προέλευση της ονομασίας της Κύπρου παρέθεσε και ο καθηγητής John Μ. Allegro, της Σχολής Βιβλικών Μελετών του Πανεπιστημίου του Μάντσεστερ, στο βιβλίο του Το Ιερό Μανιτάρι και ο Σταυρός (ελληνική έκδοση Δίβρη, Αθήνα, 1984, σ. 254). Κατά τον καθηγητή Allegro:

 

«...Για τους Έλληνες η Φοινίκη ήταν η πατρίδα των μεγάλων ανταγωνιστών τους, στο εμπόριο και τη ναυτιλία της Μεσογείου. Πρόκειται βέβαια για τον σημερινό Λίβανο, που η γεωγραφική του θέση αποκαλύπτει μια άλλη άποψη της κοσμολογίας του μανιταριού. Για τους πιστούς του μανιταριού, η Φοινίκη ήταν η είσοδος του κόλπου της γης ανάμεσα στ' ανοιχτά πόδια της, που το ένα ήταν η Μικρά Ασία και το άλλο η ακτή της Βόρειας Αφρικής. Για τον Σουμέριο μυθοπλάστη, η κορυφή του θεϊκού πέους, ο ήλιος, βυθιζόταν κάθε βράδυ στην περιοχή του Λιβάvoυ.»

 

Η αντίληψη πως η ανατολική περιοχή της Μεσογείου ήταν το αιδοίο της μητέρας γης, επιβεβαιώνεται από το όνομα της, Χαναάν. Στα εβραϊκά λέγεται Kena'an, όρος που πηγάζει από τη σουμεριακή φράση 'ΚΙΝΑ-ΑΝ (-ΝΑ), «νυφικό κρεβάτι του ουρανού».

 

 

«Σύμφωνα με την ίδια λατρευτική γεωγραφική αντίληψη, η Κύπρος ταυτίζεται με τη βάλανο του πέους, το τοθετημένου εμπρός από το ανοιχτό αιδοίο της Χαναάν, πράγμα που επιβεβαιώνεται όχι μόνον από την ετυμολογία του ονόματος του νησιού, που κατάγεται από τη σουμεριακή λέξη *GU-BAR-USh, «κορυφή του πέους σε στύση», αλλά κι από την ανάπτυξη της λατρείας της Αφροδίτης, θεάς της γονιμότητας, που καθιέρωσε ο Κινυρας...»

 

Ο καθηγητής John M. Allegro προσθέτει μία άλλη άποψη στις διάφορες που υπάρχουν, βασισμένη στη θεωρία ότι τόσο το όνομα της Κύπρου όσο και άλλα της περιοχής προήλθαν από μια «λατρευτική γεωγραφική αντίληψη» η οποία ήθελε την Κύπρο να σχετίζεται ιδιαίτερα με την ερωτική πράξη που σχηματικά εκφραζόταν με την γεωγραφία του χώρου της Ανατολικής Μεσογείου.

 

Ωστόσο είναι γνωστό ότι όνομα «Κύπρος» υπήρχε και εχρησιμοποιείτο τουλάχιστον από τον 14ο π.Χ. αιώνα, και δεν μπορούμε να είμαστε απολύτως βέβαιοι ότι, κατά την Προϊστορική εκείνη εποχή, οι άνθρωποι είχαν σαφή αλλά και ακριβή αντίληψη της γεωγραφίας της περιοχής, ούτως ώστε να την «ερμηνεύουν».

 

Βεβαίως, εάν κάποιος ερευνήσει τις πανάρχαιες γλώσσες των λαών της Εγγύς και Μέσης Ανατολής, ασφαλώς θα βρει σ' αυτές πολλές λέξεις που ομοιάζουν, ή φωνητικά είναι περίπου παρόμοιες ή έστω αμυδρότερα θυμίζουν τη λέξη «Κύπρος». Έτσι, μπορεί κάποιος να «κτίσει» αρκετές και διαφορετικές θεωρίες ως προς την προέλευση της ονομασίας της Κύπρου, και να δώσει διάφορες και διαφορετικές ερμηνείες.

 

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στα Ομηρικά Έπη (τη «Ιλιάδα» και την «Οδύσσεια») η ονομασία του νησιού απαντάται να είναι ακριβώς η ίδια προς εκείνην που επεκράτησε και υπάρχει έως σήμερα. Στον ελλαδικό χώρο, ή ονομασία «Κύπρος», που εχρησιμοποιείτο βασικά από τους Έλληνες, απαντάται για πρώτη φορά (μέχρι τις έως σήμερα ανακαλύψεις της αρχαιολογικής έρευνας) σε επιγραφές του 14ου και του 12ου π.Χ. αιώνα, προερχόμενες από την Κνωσό της Κρήτης και από την Πύλο, αρχαία πόλη της νοτιοδυτικής Πελοποννήσου. Η ονομασία απαντάται σε Γραμμική Β' γραφή, ως «Ku-pi-ri-jo».

 

Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό το γεγονός, ότι η ονομασία «Κύπρος» εχρησιμοποιείτο από τα αρχαιότατα χρόνια βασικά από τους Έλληνες αντί από τους ανατολικούς λαούς, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν για το νησί άλλα ονόματα, όπως Αλασία, Άσυ, Γιατνάνα, Χέθιμα, Χεττιείμ κλπ. Το γεγονός, λοιπόν, ότι η ονομασία Κύπρος δεν απαντάται να εχρησιμοποιείτο από τους λαούς της Ανατολής, τουλάχιστον σε ευρεία κλίμακα, βάζει σε σοβαρές σκέψεις ως προς την αξία των διαφόρων θεωριών (όπως η πιο πάνω του καθηγητή Allegro και όπως και άλλες) που επιμένουν στην ανατολική προέλευση αυτής της ονομασίας.

 

Ειδικότερα ως προς τη θεωρία του καθηγητή Allegro, σημειώνουμε τα εξής: Οι Σουμέριοι ήταν λαός που έζησε στο νοτιότερο τμήμα της Μεσοποταμίας (μεταξύ των ποταμών Τίγρη και Ευφράτη), στην περιοχή που έγινε αργότερα γνωστή ως Βαβυλωνία. Αν και η γλώσσα τους, η σουμεριακή, είναι η αρχαιότερη γραπτή γλώσσα, εν τούτοις οι Σουμέριοι βρίσκονταν πολύ μακριά και από την Κύπρο αλλά και από τις ανατολικές ακτές της Μεσογείου.

 

Δεν είχαν λοιπόν άμεση επαφή με την Κύπρο, και θεωρούμε πολύ παράξενο να είχε πάρει το νησί την ονομασία του όχι από εκείνους που σχετίζονταν αμεσότερα με αυτό — ή ακόμη περισσότερο, από τους ιδίους τους προ του ελληνικού εποικισμού κατοίκους του ιδίου του νησιού, τους λεγόμενους «Ετεοκυπρίους» — αλλά από λαούς που ζούσαν πολύ μακριά από αυτό.

 

Ο Κυριάκος Χατζηιωάννου (ΑΚΕΠ, Ε', 1983, αρ. 191) συνδέει επίσης την ονομασία Κύπρος με τον χαλκό του νησιού, την θεωρεί όμως πιθανώς ετεοκυπριακή λέξη:

 

... Ἡ νῆσος, γράφει, ἦταν πολύ γνωστή στους φιλοπόλεμους Ἀχαιούς ὄχι γιά τή χεννά της παρά γιά τόν χαλκό της καί ἑπομένως αὐτοί σάν νῆσο τοῦ χαλκοῦ θά τή γνώριζαν κι ὄχι σάν νῆσο τῆς χεννας. Μ' αὐτό τό μέταλλο ταυτίστηκε ἡ νῆσος, τό ὁποῖο πιθανώτατα στή γλώσσα τῶν Ἐτεοκυπρίων θά λεγόταν κύπρος ἠ κάτι τέτοιο καί ἀπ' αὐτό ὠνομάσθηκε Κύπρος κατά τό σχῆμα συνεκδοχῆς. στή νῆσο ὑπάρχει κύπρος= χαλκός, ἄρα ἡ νῆσος εἶναι Κύπρος...

 

Διάφορες άλλες παλαιές ερμηνείες, ότι το νησί πήρε την ονομασία Κύπρος από μια πόλη που λεγόταν Κύπρος ή από την επωνυμία Κύπρις της Αφροδίτης, δεν ευσταθούν επειδή δεν έχουμε αποδείξεις για ύπαρξη αρχαίας πόλεως Κύπρου (που κι αν υπήρχε, θα ετίθετο ζήτημα από πού είχε πάρει κι αυτή την ονομασία της) κι επειδή η Αφροδίτη ονομάστηκε Κύπρις (=Κυπριώτισσα) από την Κύπρο κι όχι αντίστροφα.