Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Κρίτου Τέρα- Kritou Tera. Χωριό της επαρχίας Πάφου. Ήταν μεικτό μέχρι το 1964 χκαι στη συνέχεια αμιγές ελληνικό, περί τα 29 χμ. βόρεια της πόλης της Πάφου. Βρίσκεται στη γεωγραφική περιφέρεια των αμπελοχωριών.

 

Βλέπε λήμμα: Διακοινοτικές ταραχές

 

Η Κρίτου Τέρρα είναι κτισμένη σε μέσο υψόμετρο 470 μέτρων και το τοπίο της είναι διαμελισμένο από το ποτάμιο δίκτυο του ποταμού του Σταυρού της Ψώκας.

 

Από γεωλογικής απόψεως, στη διοικητική έκταση του χωριού κυριαρχούν οι κρητίδες, οι μάργες και οι μαργαϊκές κρητίδες του σχηματισμού Λευκάρων, οι αποθέσεις του σχηματισμού Αθαλάσσας (ασβεστολιθικοί ψαμμίτες, άμμοι και αμμώδεις μάργες), οι υφαλογενείς ασβεστόλιθοι του σχηματισμού Τέρρα, οι αποθέσεις του σχηματισμού Πάχνας (εναλλασσόμενες στρώσεις κρητίδων, μαργών και ψαμμιτών), οι πρόσφατες αλλουβιακές αποθέσεις και οι αποθέσεις του σχηματισμού των Μαμωνιών. Πάνω στα πετρώματα αυτά αναπτύχθηκαν ασβεστούχα, πυριτιούχα και προσχωσιγενή εδάφη.

 

Η Κρίτου Τέρρα δέχεται μια μέση ετήσια βροχόπτωση περί τα 630 χιλιοστόμετρα. Στην περιοχή της καλλιεργούνται τα αμπέλια (κυρίως οινοποιήσιμες ποικιλίες), οι αμυγδαλιές, οι χαρουπιές, λίγες καρυδιές, τα σιτηρά, τα νομευτικά φυτά, λίγα εσπεριδοειδή (πορτοκαλιές και λεμονιές), τα κουκιά και λίγες ελιές.

 

Η κτηνοτροφία του χωριού είναι περιορισμένη.

 

Από συγκοινωνιακής απόψεως, η Κρίτου Τέρρα συνδέεται στα βόρεια με το τουρκοκυπριακό χωριό Τέρρα (περί το 1,5 χμ.). Συνδέεται επίσης στα δυτικά με τον δρόμο Πάφου - Πέγειας - Πόλης και στα ανατολικά με τον κύριο δρόμο Πάφου - Στρουμπιού - Πόλης.

 

Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, οι πλήρεις απογραφές πληθυσμού έχουν ως ακολούθως:

 

Χρονολογία	Κάτοικοι
1881	555
1891	548
1901	617
1911	696
1921	624
1931	526
1946	648 (550 Έλληνες και 98 Τούρκοι)
1960	518 (460 Έλληνες και 58 Τούρκοι )
1973	342 (όλοι Έλληνες)
1976	316
1982	245
1992	164
2001	92
2011	86
2021	68

 

Μετά το 1964, εξαιτίας των διακοινοτικών ταραχών που ακολούθησαν την τουρκοκυπριακή ανταρσία, οι Τουρκοκύπριοι κάτοικοι της Κρίτου Τέρρα εγκατέλειψαν το χωριό τους και μετακινήθηκαν σε γειτονικά αμιγή τουρκοκυπριακά και μεικτά χωριά, στο πλαίσιο οδηγιών της Άγκυρας για δημιουργία στο νησί ισχυρών τουρκοκυπριακών θυλάκων.

 

Ονομασία

Ο Λεόντιος Μαχαιράς, στο Χρονικόν του (παρ. 620) αναφέρει δυο χωριά, το ένα ως Κρίτην και το άλλο ως Κρίτουν, που παραχωρήθηκαν από τον βασιλιά της Κύπρου Ιάκωβο Α' (1382-1398) σε δυο διαφορετικούς ευγενείς: ...Καί ἔδωκεν ψουμίν τούς καβαλλάριδες ὁποῦ τόν ἀτζετιάσαν· τουτἔστιν... τοῦ σίρ Πιέρ τε Φρά [=Πέτρος ντε Καφράν] τοῦ ἀμιράλλη τῆς Κύπρου τήν Κρίτην... τοῦ σίρ Τζουάν Σωζομένου [=Ιωάννη Σωζόμενου] την Κρίτουν...

 

Προκύπτει ότι η Κρίτη και η Κρίτου είναι τα χωριά Κρίτου Μαρόττου και Κρίτου Τέρρα, δεν γνωρίζουμε όμως ποιος από τους δυο ευγενείς πήρε την Κρίτου Μαρόττου και ποιος το δεύτερο χωριό. Πάντως ο ντε Μας Λατρί σημειώνει ότι και τα δυο αυτά χωριά ήσαν, πριν από την εκχώρησή τους από τον Ιάκωβο Α', βασιλικά κτήματα.

 

Ο Φλώριος Βουστρώνιος (16ος αιώνας) κάνει σαφή διαχωρισμό μεταξύ Κρίτου Μαρόττου και Κρίτου (Τέρρας). Γράφει συγκεκριμένα ότι από τον βασιλιά Ιάκωβον Α΄ (1383 – 1398) είχε δοθεί ως φέουδο στον ευγενή Ιωάννη Σωζόμενο η Κρίτου Μαρόττου. Δίνει δε στο χωριό την πλήρη αυτή ονομασία, γράφοντάς το ως Crittu Marottu. Διαχωρίζει δε την Κρίτου Τέρρα, γράφοντάς την απλώς ως Crito ή και Christo.

 

Η ονομασία Κρίτου, που σήμερα αποτελεί το πρώτο συνθετικό της ονομασίας και των δυο χωριών, υποδηλώνει ότι αυτά υφίσταντο και πριν από την περίοδο της Φραγκοκρατίας, από τα Βυζαντινά χρόνια. Σύμφωνα προς την επικρατέστερη ερμηνεία, η ονομασία Κρίτου προήλθε από το (βυζαντινό) επίθετο Ερωτοκρίτου γι΄ αυτό και η γραφή Κρήτου θεωρείται λανθασμένη.

 

 

Τουρκοκρατία

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας η Κρίτου Τέρρα έδωσε τρεις σημαντικούς άνδρες. Από το χωριό αυτό κατάγονταν ο δραγομάνος Χατζηιωσήφ, ο δραγομάνος Χατζηγεωργάκης Κορνέσιος και ο αρχιεπίσκοπος Κύπρου Δαμασκηνός.

 

Ωστόσο ο ιστορικός Φλώριος Βουστρώνιος (16ος αιώνας) αναφέρει και οικισμό με την ονομασία Τέρρα (Tera), που θα πρέπει να ήταν άλλο χωριό κάπου κοντά στην Κρίτου (οπότε Κρίτου της Τέρρας, προς διάκριση από την Κρίτου της Μαρόττου). Η Τέρα είχε παραχωρηθεί ως φέουδο το 1460 από τον βασιλιά Ιάκωβο Β΄ στον Φίλιππο Συγκλητικό, ο οποίος είχε πάρει και τα «εδάφη της Αντρολίκου» (terreni d’ Antrolico). Ο Φλώριος Βουστρώνιος (16ος αιώνας) κάνει σαφή διαχωρισμό μεταξύ Κρίτου Μαρόττου και Κρίτου Τέρρα, γράφοντας το ένα χωριό ως Crittu Marottu και το άλλο απλώς ως Crito αλλά και Christo. Ο ίδιος ιστορικός περιλαμβάνει την Κρίτου (Τέρρα) μεταξύ των φέουδων της μεσαιωνικής Κύπρου. Αναφέρει σχετικά ότι ο βασιλιάς Ιάκωβος Α΄ (1383 – 1398) έδωσε την Κρίτου, μαζί με άλλο ένα χωριό, τη Θεμοκρήνη, στον αξιωματούχο του Πέτρο ντε Καφράν. Ο ντε Καφράν είχε αναλάβει τότε, περί το 1383, το αξίωμα του ναυάρχου της Κύπρου.

 

Εκκλησίες

Η κύρια εκκλησία του χωριού είναι αφιερωμένη στην Παναγία Χρυσελεούσα. Μερικές άλλες εκκλησίες βρίσκονται γύρω από το χωριό, οι περισσότερες σε ερείπια. Πιο καλά διατηρημένες είναι οι εκκλησίες του Αγίου Γεωργίου και του Ιωάννη Προδρόμου. Σ' απόσταση τριών περίπου χιλιομέτρων από το χωριό βρίσκεται εγκαταλειμμένη η σημαντική εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης. 

 

Βλέπε λήμμα: Αικατερίνη αγία

 

Σε παλαιούς χάρτες το χωριό βρίσκεται σημειωμένο ως Critu αλλά και ως Terra. Τούτο ενισχύει την πεποίθηση ότι αρχικά επρόκειτο για δυο διαφορετικά χωριά που τελικά ενώθηκαν σε ένα, όπως ενώθηκαν και οι ονομασίες τους. Η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης βρίσκεται στην τοποθεσία όπου υπολογίζεται ότι υφίστατο το χωριό Τέρα.

 

Εκπαίδευση

Κατά τον Ιερώνυμο Περιστιάνη στην Κρίτου Τέρα ιδρύθηκε κοινοτικό αλληλοδιδακτικό σχολείο, το οποίο συντηρούσε ο μητροπολίτης Πάφου Λαυρέντιος (1855-68). Σ' αυτό δίδαξε επίσης ο ιεροδιάκονος Διονύσιος, ο οποίος σπούδασε στην Αθήνα και δίδαξε και στη Γιόλου και στο Κτήμα. Το σχολείο περιλαμβάνεται στον κατάλογο των ελληνικών σχολείων που υπέβαλε ο αρχιεπίσκοπος Μακάριος Α' το 1860 στην τουρκική κυβέρνηση.

 

Περίπου παρόμοια γράφει και ο Λοΐζος Φιλίππου, προσθέτοντας ότι ο Διονύσιος καταγόταν από την Κρίτου Τέρα κι είχε σπουδάσει με δαπάνη του συγγενούς του Κυπριανού, εξάρχου της Αρχιεπισκοπής. Στο σχολείο του προσέρχονταν παιδιά και από τα κοντινά χωριά Δρούσια, Ίνια, Κάθηκας, Αρόδες. Ο Διονύσιος πέθανε τα Χριστούγεννα του 1863, το δε σχολείο του έπαυσε να λειτουργεί. Δίδαξε στη συνέχεια ο παπά Νικόλας τα κοινά γράμματα.

 

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια