Κρεμμάλλα
Η αγχόνη. Η λέξη προέρχεται από το ρήμα κρεμώ, απ΄ όπου και η λέξη κρέμμασμαν (το), που σημαίνει τον απαγχονισμό. Στο κυπριακό γλωσσικό ιδίωμα η λέξη κρεμμάλλα σημαίνει τόσο το όργανο της εκτέλεσης με απαγχονισμό, δηλαδή την αγχόνη, όσο και την πράξη της εκτέλεσης.
Ο δι΄ απαγχονισμού θάνατος αποτελεί τρόπο εκτέλεσης που εχρησιμοποιείτο από την Αρχαιότητα. Στην Κύπρο η κρεμμάλλα αποτελούσε όργανο αλλά και τρόπο εκτέλεσης που εχρησιμοποιείτο και κατά τα Μεσαιωνικά και κατά τα νεότερα χρόνια.
Η κλασσική εικόνα της κρεμμάλλας ως οργάνου εκτελέσεων είναι ένας κατακόρυφος στύλος ο οποίος στην κορφή του ενώνεται με οριζόντια δοκό που σχηματίζει ένα Γ, σε ορθή γωνία. Στην άκρη της οριζόντιας δοκού βρίσκεται το σχοινί με τη θηλειά στην άκρη του. Άλλος τύπος κρεμμάλλας αποτελείται από δυο στύλους και οριζόντιο δοκάρι, σε σχήμα Π. Από το οριζόντιο δοκάρι κρέμεται και πάλι το σχοινί με τη θηλειά στην άκρη του. Εκτελέσεις όμως δι΄ απαγχονισμού γίνονταν και χωρίς την ύπαρξη τέτοιων κατασκευών, με τη χρήση σχοινιού που στερεωνόταν οπουδήποτε: σε δοκάρια, σε κρίκους της στέγης, σε δέντρα κλπ. Ο εθνομάρτυρας αρχιεπίσκοπος Κύπρου Κυπριανός, για παράδειγμα, εκτελέστηκε στις 9.7.1821 στη Λευκωσία αφού κρεμμάστηκε σε ένα δέντρο στην αυλή του σεραγίου.
Ο άνθρωπος που εκτελείται με απαγχονισμό οδηγείται σε βάθρο (ή εάν δεν υπάρχει, τον ανεβάζουν σε σκαμνί ή καρέκλα ή κασόνι κλπ.) και η θηλειά τοποθετείται στον λαιμό του. Τότε ο δήμιος με ένα μοχλό ανοίγει την καταπακτή κάτω από τα πόδια του θύματος (ή αφαιρεί την καρέκλα, το σκαμνί, το κασόνι κλπ.) οπότε μένει να αιωρείται. Από το βάρος του ιδίου του σώματος η θηλειά σφίγγεται στον λαιμό του και επιφέρει τον θάνατο.
Όπως και σε πολλές άλλες χώρες, έτσι και στην Κύπρο κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια οι εκτελέσεις με κρεμμάλλα γίνονταν δημόσια, πολλές δε φορές οι εκτελεσθέντες αφήνονταν να αιωρούνται στην κρεμμάλλα για μέρες, προς παραδειγματισμό.
Η εκτέλεση στην κρεμμάλλα ήταν πολύ συνηθισμένη στην Κύπρο κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας και της Βενετοκρατίας. Εκτελούνταν με τον τρόπο αυτό πειρατές, επιδρομείς, επαναστάτες, εχθροί του θρόνου και κοινοί εγκληματίες. Εθεωρείτο τρόπος εκτέλεσης εξευτελιστικός για το θύμα, γι΄ αυτό και σπάνια εχρησιμοποιείτο για εκτελέσεις καταδικασμένων ατόμων των ανωτέρων τάξεων. Ο Λεόντιος Μαχαιράς, στο Χρονικόν του, χρησιμοποιούσε για την κρεμμάλλα την λέξη φούρκα (η), καθώς και το ρήμα φουρκίζω (=απαγχονίζω). Ο Κύπριος επαναστάτης ρε Αλέξης, για παράδειγμα, εκτελέστηκε στην φούρκαν. Γράφει ο Μαχαιράς:
...καί τήν αὐτήν ἡμέραν [12.5.1427] ἐφουρκίσαν τόν ρέ Ἀλέξην...
Αλλού, πάλι, αναφερόμενος σε εκτελέσεις συναγωνιστών του ρήγα Αλέξη, γράφει:
...Καί τούς μέν ἐφουρκίσαν, τούς δέ ἐκόψαν τές μοῦττες τους, καί ἄλλοι ἐφύγαν...
Βέβαια, κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια, χρησιμοποιούνταν και άλλοι τρόποι εκτελέσεων, όπως ο αποκεφαλισμός, που συνήθως αποτελούσαν την κατάληξη βασανιστηρίων.
Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας η κρεμμάλλα εξακολουθούσε ν' αποτελεί τρόπο εκτέλεσης καταδίκων, χρησιμοποιούνταν όμως και άλλοι τρόποι εκτελέσεων, εκ των οποίων υπήρχαν και ιδιαίτερα οδυνηροί και αργοί όπως το παλλούκωμα · η εκτέλεση αυτή γινόταν σε όρθιο και μυτερό στύλο, τον πάλλον, στον οποίο το θύμα καθόταν, οπότε με το βάρος του σώματός του ο στύλος το διαπερνούσε κι έβγαινε από την ωμοπλάτη του.
Κατά τη διάρκεια των εκτεταμένων σφαγών του Ιουλίου του 1821 ο αρχιεπίσκοπος Κύπρου Κυπριανός εκτελέστηκε στην κρεμμάλλα μαζί με άλλους προγραφέντες, η δε εκτέλεσή του έγινε δημόσια. Όπως περιγράφει τα γεγονότα ο Βασίλης Μιχαηλίδης στο επικό ποίημά του «Ἡ 9η Ἰουλίου»:
...Οὗλοι τότες συλλόβροτοι εὐτύς ἐσηκωθῆκαν
τζ' ἀππεξωθκιόν τοῦ Σαραγιού ἐπῆαν τζ' ἐσταθῆκαν.
Ἤτουν δεξ'ιά στόν πλάτανον οἱ δκυό οἱ κρεμμασμένοι
τζ' ἤτουν ζαβρά στήν συκαμνιάν κρεμμασταρκά χαζίριν,
τζ' οἱ δεσποτάδες τζ'εῖ χαμαί ἀξάγκωνα δημμένοι
τζ' ἤτουν τζ’αί τό Μουσουρμανιόν τριγύρου παναΰριν.
Ἐφαίνουνταν περίλυποι οἱ Τοῦρτζ' οἱ Τζ'υπριῶτες,
γιατ' ἤτουν οὗλοι τους βριχτοί τζ'αί σγιάν δκιαλοϊσμένοι.
Ἐπρόσταξεν χαρούσιμος ὁ Μουσελλίμης τότες,
τζ' ἐπῆραν τόν Κυπριανόν δκυό-τρεῖς ἁρματωμένοι
πουκάτω πού τήν συκαμνιάν, κοντά στόν θάνατόν του
τζ' ἐφάκκαν ἡ συρτοθηλειά πάνω στό μέτωπόν του...
Οι επίσκοποι, και πολλοί άλλοι, είχαν εκτελεστεί τότε με αποκεφαλισμό. Σε γαλλική γκραβούρα του 1879 (ένα χρόνο μετά την αγγλική κατάληψη της Κύπρου) παρουσιάζεται η αγχόνη που εχρησιμοποιείτο για εκτελέσεις στη Λευκωσία κατά την τελευταία περίοδο της Τουρκοκρατίας. Επρόκειτο για ξύλινη εξέδρα πάνω στην οποία βρισκόταν η κρεμμάλλα σε σχήμα Π. Ήταν στημένη έξω από το σεράι, που αποτελείτο από απομεινάρια του μεσαιωνικού παλατιού των Λουζινιανών βασιλιάδων της Κύπρου. Το σωζόμενο κτίριο κατεδαφίστηκε στις αρχές του 20ού αιώνα.
Κατά την περίοδο της Αγγλοκρατίας η κρεμμάλλα συνέχισε ν' αποτελεί τον επίσημο (και τον μόνο, τώρα) τρόπο εκτέλεσης καταδικασμένων σε θάνατο προσώπων. Ειδική αίθουσα εκτελέσεων είχε ανεγερθεί στο κτίριο των Κεντρικών Φυλακών, στη Λευκωσία, κι είχε χρησιμοποιηθεί για εκτελέσεις εγκληματιών. Πρόκειται για ένα δωμάτιο χωρίς ανοίγματα, με ξύλινο πάτωμα και με λάκκο κάτω από αυτό. Μέρος του πατώματος ανοίγει με μηχανισμό που τίθεται σε λειτουργία με ένα μοχλό. Πάνω από την καταπακτή αυτή βρίσκεται μεγάλη οριζόντια δοκός, στερεωμένη στους δυο αντικρινούς τοίχους του δωματίου, από την δοκό δε αυτήν κρέμεται το σχοινί με τη θηλειά. Μπορούσαν να γίνονται τρεις ταυτόχρονες εκτελέσεις.
Η κρεμμάλλα αυτή των Κεντρικών Φυλακών της Λευκωσίας χρησιμοποιήθηκε από τους Άγγλους για τις εκτελέσεις αγωνιστών του απελευθερωτικού αγώνα του 1955-1959. Απ’ όσα μέλη της ΕΟΚΑ είχαν καταδικαστεί σε θάνατο, τελικά εκτελέσθηκαν εννέα συνολικά, επί κυβερνητείας του στρατάρχη σερ Τζων Χάρτιγκ* και παρά τις παγκύπριες, πανελλήνιες και παγκόσμιες αντιδράσεις που είχαν προκληθεί.
Πρώτοι είχαν εκτελεστεί δυο αγωνιστές, οι Ανδρέας Δημητρίου* και Μιχαήλ Καραολής*, στις 10.5.1956. Ακολούθησε, στις 9.8.1956, η εκτέλεση τριών αγωνιστών, των Avδρέα Ζάκου*, Χαρίλαου Μιχαήλ * και Ιακώβου Πατάτσου*. Τον επόμενο μήνα, στις 21.9.1956, η κρεμμάλλα των Κεντρικών Φυλακών λειτούργησε και πάλι για την εκτέλεση άλλων τριών αγωνιστών, των Μιχαήλ Κουτσόφτα* Ανδρέα Παναγίδη* και Στέλιου Μαυρομμάτη*. Τελευταίος απαγχονισθείς ήταν ο Ευαγόρας Παλληκαρίδης* που εκτελέστηκε στις 14.3.1957.
Όλοι οι απαγχονισθέντες θάφτηκαν από τους Άγγλους σε αυλή των Κεντρικών Φυλακών, στα γνωστά Φυλακισμένα Μνήματα*, μαζί με άλλους ήρωες που έπεσαν σε μάχες.
Μετά την εγκαθίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας, η κρεμμάλλα λειτούργησε μόνο μια φορά, το 1961, για εκτέλεση τριών εγκληματιών.