Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Η εκκλησία της Παναγίας στο χωριό Κούρδαλι έχει ακανόνιστο ορθογώνιο σχήμα και διαιρείται σε τρία κλίτη από δυο σειρές ξύλινων πασσάλων, ορθογώνιας διατομής 40X20 εκ. και ύψους 3,90 μ. Κάθε σειρά αποτελείται από 4 πασσάλους και καταλήγει στα δυτικά σε ξύλινες παραστάδες και στ’ ανατολικά η μεν βόρεια σε ελεύθερο πάσσαλο, η δε νότια σε ξύλινη παραστάδα. Οι πασσαλοστοιχίες βαστάζουν οριζόντια δοκό, που αρχικά ήταν διακοσμημένη με στηθάρια αγίων στην πλευρά προς το μέσο κλίτος και με διακοσμητικά ανθέμια στην πλευρά προς τα πλάγια κλίτη. Δυστυχώς το 1921 οι χωρικοί αφαίρεσαν τις πασσαλοστοιχίες και κατέστρεψαν τις δοκούς που στήριζαν και τις αντικατέστησαν με εγκάρσια τόξα στα οποία στήριζαν τη νέα στέγη της εκκλησίας.  Όταν οι ωθήσεις των τόξων δημιούργησαν στατικά προβλήματα και κινδύνευε να καταρρεύσει η εκκλησία, τα τόξα κατεδαφίστηκαν και η εκκλησία αποκαταστάθηκε στην αρχική της μορφή το 1968, με βάση τα σωζόμενα στοιχεία στο ανατολικό τμήμα που περικλειόταν στο βήμα, πίσω από το εικονοστάσιο και τα ίχνη που σώζονταν στον δυτικό τοίχο.

Η εκκλησία έχει εσωτερικά πλάτος 9 μ. και μήκος, στο βόρειο κλίτος 16,90 και στο νότιο 15,40. Το μέσο κλίτος έχει το ίδιο μήκος με το νότιο κλίτος. Η αψίδα, που είναι ημικυκλική εσωτερικά, αλλά είναι εγγεγραμμένη σε ευθύ ανατολικό τοίχο, έχει χορδή 2,50 μ. και βέλος 1,55 μ. και διατρυπάται από μικρό ορθογώνιο παράθυρο.

Οι τοίχοι της εκκλησίας είναι κτισμένοι με ακατέργαστους λίθους και λάσπη κι έχουν πάχος 0,55 μ. Ο βόρειος και ο νότιος τοίχος έχουν ύψος 2,90 μ., ενώ η κορυφή του αετώματος του δυτικού και του ανατολικού τοίχου έχει ύψος 7,10 μ. Η εκκλησία καλύπτεται με δίκλινη στέγη. Η κύρια είσοδος της εκκλησίας στο μέσο του δυτικού τοίχου έχει πλάτος 1,20 μ. Άλλες τρεις θύρες υπάρχουν στον βόρειο τοίχο. Απ’ αυτές η μεσαία έχει πλάτος 1,15 μ. και οι άλλες δυο 0,90 μ. Στον νότιο τοίχο υπάρχουν δυο ορθογώνια παράθυρα, που ανοίχθηκαν το 1921. Η εκκλησία ιδρύθηκε από τον διάκονο Ιωάννη Κούρδαλη κι ήταν εκκλησία μοναστηριού, όπως αναφέρει η κτιτορική επιγραφή. Το μοναστήρι αυτό φαίνεται ότι διαλύθηκε μετά την κατάληψη της Κύπρου από τους Τούρκους το 1570/71 γιατί ούτε ο Μπάρσκυ ούτε ο Κυπριανός το αναφέρουν. Η εκκλησία διασώζει τοιχογραφίες στην αψίδα και τους τοίχους που την χωρίζουν από τα παραβήματα, το ανατολικό άκρο του νότιου κλίτους και τον δυτικό τοίχο. Μια τοιχογραφία του αγίου Γεωργίου ζωγραφίστηκε στο βόρειο τοίχο, κοντά στην ανατολική θύρα του τοίχου αυτού αλλά ύστερα από τις άλλες τοιχογραφίες, γιατί σ’ αυτήν ο κτήτορας της εκκλησίας διάκονος Ιωάννης Κούρδαλης αναφέρεται σαν «Ιωάννης πρωτοϊερέας Κούρδαλης».

Στο αέτωμα του ανατολικού τοίχου, πάνω από την αψίδα είναι ζωγραφισμένος ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, όπως στις πιο πολλές από τις ξυλόστεγες εκκλησίες της Κύπρου. Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας είναι ζωγραφισμένη η Θεοτόκος όρθια με τα χέρια υψωμένα σε δέηση, ανάμεσα στους αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ. Πιο κάτω στον ημικυκλικό τοίχο είναι ζωγραφισμένοι έξι ιεράρχες, στραμμένοι ανά τρεις προς Αγία Τράπεζα που είναι ζωγραφισμένη στο κέντρο της αψίδας, κάτω από το παράθυρο. Οι ιεράρχες, αριστερά, είναι οι Κύριλλος, Επιφάνιος και Χρυσόστομος και δεξιά οι Βασίλειος, Γρηγόριος ο Θεολόγος και Σπυρίδων. Στον ανατολικό τοίχο, στα βόρεια της αψίδας είναι ζωγραφισμένοι, πάνω, ο Δαβίδ και πιο κάτω η παράσταση του Αμνού-Μελισμού και στη μικρή αχιβάδα της Πρόθεσης η Άκρα Ταπείνωση. Στον ανατολικό τοίχο στα νότια της αψίδας είναι ζωγραφισμένοι, πάνω, ο Σολομών και κάτω ο Αθανάσιος ο Πεντασχοινίτης. Στον νότιο τοίχο του βήματος, έξω από την αψίδα, εικονίζεται, πάνω, ο προφήτης Ησαΐας (;), πιο κάτω η Φιλοξενία του Αβραάμ και χαμηλότερα ο Ιωάννης ο Λαμπαδιστής. Στο βόρειο τοίχο του βήματος είναι ζωγραφισμένος ψηλά ο Πρωτομάρτυρας Στέφανος, πιο κάτω η Θυσία του Αβραάμ και χαμηλότερα ο Ρωμανός ο μελωδός.

Στο ανατολικό άκρο του νότιου κλίτους υπάρχουν οι πιο κάτω τοιχογραφίες: Στον βόρειο τοίχο, πάνω ο Μωϋσής και κάτω όρθιοι ο απόστολος Βαρνάβας και ο άγιος Ονούφριος. Στον ανατολικό τοίχο, στο τριγωνικό τμήμα που σχηματίζεται από την κλίση της στέγης, ο προφήτης Ζαχαρίας και κάτω η Θεοτόκος βρεφοκρατούσα σε θρόνο ανάμεσα στους αρχαγγέλους και νοτιότερα τον Ιωάννη τον Δαμασκηνό. Στον νότιο τοίχο σώζονται μισοκατεστραμμένοι οι τρεις ιεράρχες. Στην κορυφή του αετώματος του δυτικού τοίχου είναι ζωγραφισμένη πολυπρόσωπη σύνθεση, με έντονη τη δυτική εικονογραφική επίδραση, η Σταύρωση του Χριστού. Κάτω από τη Σταύρωση ο δυτικός τοίχος του μέσου κλίτους πάνω από την είσοδο χωρίζεται σε δυο ζώνες στις οποίες είναι ζωγραφισμένες οι ακόλουθες δέκα σκηνές: Αποκαθήλωση, Ενταφιασμός, η Ανάσταση (από δυτικό πρότυπο), η Εις Άδου Κάθοδος, και η Ψηλάφηση του Θωμά, πάνω. Στην κάτω ζώνη, οι Μυροφόρες μπροστά στο κενό μνημείο, η θεραπεία του Παραλυτικού, ο Ιησούς και η Σαμαρείτιδα, ο Ιησούς διδάσκων στην Συναγωγή και η θεραπεία του Τυφλού. Στα νότια της δυτικής εισόδου είναι ζωγραφισμένοι όρθιοι ο άγιος Μάμας και ο Ευαγγελισμός. Στα βόρεια της θύρας εικονίζεται η Κοίμηση της Θεοτόκου και πιο κάτω η αναθηματική τοιχογραφία. Στην αναθηματική τοιχογραφία έχουμε δυο ζεύγη: Αριστερά ένας διάκονος κρατά την εκκλησία και πίσω απ’ αυτόν η σύζυγός του και η αναθηματική επιγραφή Δέησις τοῦ δούλου τοῦ Θεοῦ Ιο τοῦ  ἱεροδιακόνου Κούρδαή καί τῆς σημβίου καί τόν τέκνον αὐτοῦ κτιτόρου τῆς ἁγίας Μονῆς ταύ[της], και δεξιά ένας ιερέας και η σύζυγός του.

Στο δυτικό τοίχο του νότιου κλίτους εικονίζεται, πάνω, αριστερά προφήτης πολύ κατεστραμμένος και δεξιά η Ανάληψη, και κάτω η σύνθεση «Ἄνωθεν οἱ Προφῆται». Στο δυτικό τοίχο του βόρειου κλίτους εικονίζεται, πάνω, η Πεντηκοστή και ο προφήτης Ιωήλ και κάτω η Ρίζα του Ιεσσαί.

Οι τοιχογραφίες δεν είναι χρονολογημένες και η τέχνη τους άνιση. Οι τοιχογραφίες του δυτικού τοίχου έχουν ισχυρότερη δυτική επίδραση από τις τοιχογραφίες της αψίδας και των παρακειμένων τοίχων. Οι τελευταίες είναι πιο κοντά στη βυζαντινή παράδοση και καλύτερης ποιότητας.

Το εικονοστάσιο της εκκλησίας είναι πολύ καλό δείγμα ξυλογλυπτικής του 16ου -17ου αιώνα και διασώζει εικόνες καλής τέχνης του 16ου - 17ου αιώνα. Στο πάνω μέρος διασώζονται επτά εικόνες με τη Μεγάλη Δέηση (απόστολος Πέτρος, άγγελος, Θεοτόκος, Χριστός, Πρόδρομος, άγγελος, απόστολος Παύλος). Πιο κάτω οι ακόλουθες δέκα εικόνες από τις δώδεκα του Δωδεκαόρτου είναι οι αρχικές: Ευαγγελισμός, Γέννηση του Χριστού, η Υπαπαντή, η Βάπτιση, η Μεταμόρφωση, η Ανάσταση του Λαζάρου, η Βαϊοφόρος, η Σταύρωση, η Ανάληψη και η Κοίμηση της Θεοτόκου. Δεξιά και αριστερά του εικονοστασίου, στο ύψος των εικόνων του Δωδεκαόρτου υπάρχουν εικόνες της Άννας και του Ιωακείμ, σύγχρονες με τις εικόνες που προαναφέραμε. Από τις μεγάλες προσκυνηματικές εικόνες αξιόλογες είναι η Θεοτόκος Ελεούσα του 17ου   αιώνα, ο άγιος Σωζόμενος και ο ευαγγελιστής Ιωάννης του 16ου αιώνα, ο Χριστός και η Παναγία Οδηγήτρια του 17ου αιώνα και ο Πρόδρομος του 16ου αιώνα, επιζωγραφισμένος. Στο 16ο -17ο αιώνα ανήκουν και τα βημόθυρα. Αξιόλογο δείγμα ξυλογλυπτικής είναι και οι παλαιοί σκάμνοι της εκκλησίας, ίσως του 16ου  αιώνα.

Πηγή: 

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια