Κλεοπάτρα
Όνομα διαφόρων Ελληνίδων βασιλισσών της Αιγύπτου και της Κύπρου κατά τα Ελληνιστικά χρόνια, και άλλων μελών της οικογένειας/ δυναστείας των Πτολεμαίων. Με την Κύπρο ιδιαίτερα σχετίστηκαν οι ακόλουθες:
Κλεοπάτρα Α': Κόρη του Αντιόχου Γ' του Μεγάλου και σύζυγος του Πτολεμαίου Ε' του Επιφανούς. Τον Πτολεμαίο, βασιλιά της Αιγύπτου και της Κύπρου, παντρεύτηκε μετά την ήττα του από τον πατέρα της Αντίοχο. Τόσο η ίδια όσο κι ο σύζυγός της θεοποιήθηκαν με το λατρευτικό όνομα Θεοί Επιφανείς. Με το όνομα αυτό λατρεύθηκαν και στην Κύπρο.
Επιγραφή που βρέθηκε στη Λάπηθο και που χρονολογείται μετά το 197 π.Χ. (τον χρόνο αυτό ο Πτολεμαίος Ε' στέφθηκε βασιλιάς σε ηλικία 12 χρόνων) αναφέρει τιμητική εκδήλωση της «πόλεως των Λαπηθίων» προς τον Πολυκράτη Πολυκράτους, «φίλον του βασιλέως»۬ στην ίδια επιγραφή αναφέρεται:
...βασιλέα Πτολεμαῖον καί
βασίλισσαν Κλεοπάτραν
θεούς Ἐπιφανείς και Εὐ-
χάριστους καί Λαπηθίους.
Ο χαρακτηρισμός του Πτολεμαίου και της Κλεοπάτρας ως Λαπηθίων φανερώνει την τιμή που τους είχε απονείμει η κυπριακή αυτή πόλη.
Ο Πτολεμαίος Ε' δολοφονήθηκε το 180 π.Χ., οπότε η Κλεοπάτρα Α' ανέλαβε την εξουσία ως επίτροπος του ανήλικου γιου της Πτολεμαίου Στ' Φιλομήτορος. Άσκησε τότε βασιλική εξουσία και επί της Κύπρου. Πέθανε το 171 π.Χ.
Εκτός από τον Πτολεμαίο Στ' Φιλομήτορα είχε κι άλλα δυο παιδιά: τον Πτολεμαίο Ζ' Ευεργέτη Β' και την Κλεοπάτρα Β’.
Μαζί με το γιο της Πτολεμαίο Στ’ Φιλομήτορα, η Κλεοπάτρα Α' μνημονεύεται ως θεά Επιφανής και σε άλλη κυπριακή επιγραφή που βρέθηκε στην Παλαίπαφο:
Βασιλέα Πτολεμαῖον θεόν φιλομήτορα
βασιλέως Πτολεμαίου και βασιλίσσης
Κλεοπάτρας θεῶν Ἐπιφανῶν...
Επίσης, σε τρίτη επιγραφή, που βρέθηκε στο Κούριον, αναφέρεται:
Βασιλέα Πτολεμαῖον θ[εόν] φιλομήτορα
τόν ἐγ βασιλέως Πτολεμαίου καί
βασιλίσσης Κλεοπάτρας θεῶν Ἐπιφανῶν.
Κλεοπάτρα Β': Κόρη του Πτολεμαίου Ε' του Επιφανούς και της Κλεοπάτρας Α', αδελφή και σύζυγος του Πτολεμαίου Στ' του Φιλομήτορος. Αδελφός και αδελφή, κατά τη διάρκεια της βασιλείας τους, λατρεύθηκαν ως «θεοί Φιλομήτορες», ενώ η Κλεοπάτρα μόνη της λατρεύθηκε ως «θεά Φιλομήτωρ Δικαιοσύνη».
Από το 169 μέχρι το 164 π.Χ. ο σύζυγος και αδελφός της συμβασίλευσε μαζί με τον τρίτο αδελφό, τον Πτολεμαίο Ζ' Ευεργέτη Β' τον επιλεγόμενο Φύσκωνα. Ο τελευταίος αποχώρησε το 164 π.Χ. στην Κυρήνη αλλά επέστρεψε στην Αίγυπτο μετά το θάνατο του μεγαλύτερου αδελφού του κι αφού η Κλεοπάτρα Β' βασίλευσε για λίγο μόνη. Αργότερα (144 π.Χ.) παντρεύτηκε αυτό τον μικρότερο αδελφό της (και αδελφό του πρώτου συζύγου και αδελφού της), Πτολεμαίο Φύσκωνα, με τον οποίον όμως ήλθε σε ρήξη που ιδιαίτερα οξύνθηκε όταν ο Φύσκων σκότωσε στην Κύπρο ένα από τα παιδιά τους. Η Κλεοπάτρα είχε τέσσερα παιδιά: τον Πτολεμαίο Ευπάτορα, τον Πτολεμαίο Νέο Φιλοπάτορα, την Κλεοπάτρα Θεά και την Κλεοπάτρα Γ', βασίλισσα της Συρίας. Ο Φύσκων σκότωσε τον Πτολεμαίο Νέο Φιλοπάτορα (που ήταν γιος του) στην Κύπρο το 131 π.Χ.
Όπως γράφει ο Διόδωρος Σικελιώτης (31.14), ο Πτολεμαίος Φύσκων κατέφυγε στην Κύπρο διωγμένος από την Κλεοπάτρα και μαζί είχε τον μικρό Πτολεμαίο Νέο Φιλοπάτορα. Όταν πληροφορήθηκε την οριστική εγκατάλειψή του από την Κλεοπάτρα, σκότωσε τότε τον γιο τους κι αφού τον διαμέλισε, έκλεισε το πτώμα σ' ένα κιβώτιο. Το κιβώτιο αυτό έστειλε από την Κύπρο στην Κλεοπάτρα στην Αλεξάνδρεια, ως δώρο για τα γενέθλιά της!
Αργότερα η Κλεοπάτρα Β' αποχώρησε από του θρόνο υπέρ της κόρης της Κλεοπάτρας Γ', για να επανέλθει όμως πάλι με αποτέλεσμα να εμφανίζονται στο προσκήνιο εναλλάξ μητέρα και κόρη. Η Κλεοπάτρα Β' πέθανε το 115 π.Χ.
Η Κλεοπάτρα Β' και ο Πτολεμαίος ΣΤ' Φιλομήτωρ λατρεύθηκαν και στην Κύπρο ως «θεοί Φιλομήτορες». Σ' επιγραφή από τους Χύτρους (Κυθρέα) αναφέρεται:
[Βασιλεῖ Πτολεμαί]ω καί βασιλίσσῃ Κλεοπάτρᾳ
[θεοῖς Φιλομή] τορσι καί Έρμεῖ και Ἡρακλεῖ...
Σε άλλη επιγραφή που βρέθηκε στα Λιμνιά (κοντά στη Σαλαμίνα) αναγράφεται μεταξύ άλλων:
...εἰς βασιλέα Πτολ[εμαῖον και βασίλισσαν Κλεοπάτραν]
θεούς Φιλομήτορας και τήν πόλιν τήν Σα[λαμινίων].
Σε τρίτη επιγραφή, από το Κούριον ή από την Αμαθούντα, διαβάζουμε:
[‘Υ]πέρ βασιλέως Πτολεμαίου
καί βασιλίσσης Κλεοπάτρας θεῶν
φιλομητόρων και τῶν τέκνων
αυτῶν...
Σε άλλη επιγραφή, από την Παλαίπαφο, διαβάζουμε ανάμεσα σε άλλα:
[...καί] εὐνοίας τῆς εἰς βασιλέα Π [τολεμαϊον]
[...κ]αί βασί[λισσαν] Κλεοπάτρ[αν], τήν άδελφήν,
θεούς φιλομήτορα[ς] καί τά τέ[κνα] αυτῶν...
Παρόμοια αναφορά έχουμε και σε άλλη επιγραφή, πάλι από την Παλαίπαφο, ενώ η Κλεοπάτρα ως «θεά Φιλομήτωρ» μνημονεύεται και σε επιγραφή από το Κούριον.
Κλεοπάτρα Γ': Κόρη της Κλεοπάτρας Β' και του Πτολεμαίου Στ' Φιλομήτορος. Μετά τη σύγκρουση της μητέρας της με τον Πτολεμαίο Ζ' Ευεργέτη Β' Φύσκωνα, ο τελευταίος (που διετέλεσε σύζυγος της μητέρας της και που ήταν θείος της) νυμφεύθηκε την Κλεοπάτρα Γ' και την ανέβασε στο θρόνο της Αιγύπτου (142 Π.Χ.). Απέκτησε πέντε συνολικά παιδιά: τον Πτολεμαίο Η' Σωτήρα, τον Πτολεμαίο Θ' Αλέξανδρο, την Κλεοπάτρα Δ', την Κλεοπάτρα Τρύφαινα και την Κλεοπάτρα Σελήνη.
Η Κλεοπάτρα Γ' ήλθε επανειλημμένα σε σύγκρουση με τη μητέρα της, με την οποία εναλλασσόταν στην εξουσία. Στα διαστήματα κατά τα οποία βασίλευσε θεοποιήθηκε και λατρεύθηκε στην Κύπρο, όπως μαρτυρείται από επιγραφές που έχουν βρεθεί.
Όταν πέθανε ο Πτολεμαίος Ζ' Ευεργέτης (116 π.Χ.), που για χρόνια καταδυνάστευε την Αίγυπτο, η Κλεοπάτρα επέλεξε ως διάδοχό του στο θρόνο τον νεαρότερο από τους δυο γιους της, τον Πτολεμαίο Αλέξανδρο. Τούτο όμως δεν απεδέχθη ο λαός της Αλεξάνδρειας που επέβαλε ως βασιλιά τον μεγαλύτερο γιο της, Πτολεμαίο Η' Σωτήρα. Ο Πτολεμαίος Αλέξανδρος «αποζημιώθηκε» με το να σταλεί στην Κύπρο ως στρατηγός (=κυβερνήτης). Η Κλεοπάτρα συνέχισε όμως να δολοπλοκεί κι έστρεψε τον λαό κατά του Πτολεμαίου Η' Σωτήρα. Τελικά πέθανε από θλίψη το 101 π.Χ., όταν ο νεότερος γιος της, Πτολεμαίος Αλέξανδρος, της αφαίρεσε όλα τα πολιτικά της δικαιώματα.
Ο Πτολεμαίος Αλέξανδρος είχε ανακληθεί από την Κύπρο στην Αλεξάνδρεια και ανήλθε στο θρόνο της Αιγύπτου από τη μητέρα του, η οποία κατόρθωσε να εκδιώξει τον μεγαλύτερο γιο της, Πτολεμαίο Η' Σωτήρα. Ο Σωτήρας (ο επονομαζόμενος Λάθυρος) κατέφυγε τότε στην Κύπρο, όπου έγινε ηγεμόνας του νησιού για 18 χρόνια, μέχρι το 88 π.Χ. Τότε ξαναγύρισε στην Αίγυπτο, απ' όπου είχε εκδιωχθεί ο νεότερος αδελφός του και συμβασίλευσε με την κόρη του, Κλεοπάτρα Βερενίκη.
Στην Κύπρο η Κλεοπάτρα Γ' λατρεύθηκε ως «θεά Αφροδίτη Ευεργέτις», όπως αναφέρεται σε επιγραφή που προέρχεται από τη Σαλαμίνα. Στην επιγραφή αυτή μνημονεύεται ο Έλενος, κυβερνήτης της Κύπρου και
ἱερεύς δια βίου
βασιλίσσης Κλεοπάτρας Θεάς
Ἀφροδίτης Εὐεργέτιδος...
Σε άλλη επιγραφή, που προέρχεται από την Πάφο, αναγράφεται ότι ἡ πόλις ή Παφίων τίμησε την
ἱέρειαν διἀ βίου
Κλεοπάτρας θεάς Εὐεργέτιδος.
(Δεν έχει σωθεί το όνομά της «διά βίου» ιέρειας της Κλεοπάτρας στην Πάφο).
Ο Ιώσηπος (Ιουδαϊκή 'Αρχαιολογία, 13.284-287) γράφει ότι επί ημερών της Κλεοπάτρας Γ' οι Ιουδαίοι ευτυχούσαν στην Κύπρο (και σε άλλα μέρη) διότι η Κλεοπάτρα εμπιστευόταν δυο μόνο από τους στρατηγούς της, τους αδελφούς Χελκία και Ανανία, που και οι δυο ήσαν Ιουδαίοι.
Κλεοπάτρα Δ': Κόρη της ΚλεοπάτραςΓ' και του Πτολεμαίου Ζ' Ευεργέτη Β' Φύσκωνος. Έγινε αρχικά σύζυγος του μεγαλύτερου αδελφού της Πτολεμαίου Η' Σωτήρα ή Λαθύρου. Στο πλαίσιο όμως των συνωμοσιών της μητέρας της Κλεοπάτρας Γ' κατά του Λαθύρου, ο τελευταίος την διαζεύχθηκε για να νυμφευθεί τη μικρότερή τους αδελφή, Κλεοπάτρα Σελήνη.
Μετά το διαζύγιο, η εξοργισμένη Κλεοπάτρα Δ' κατέφυγε στην Κύπρο όπου άρχισε να συγκεντρώνει στρατεύματα με σκοπό να εκστρατεύσει στην Αίγυπτο κατά του αδελφού και πρώην συζύγου της. Στο πλαίσιο των πολεμικών της προετοιμασιών πήγε και στη Συρία για να εξασφαλίσει βοήθεια από τον βασιλιά Αντίοχο Θ΄. Κατέληξε όμως να παντρευτεί τον Αντίοχο και παρέμεινε εκεί. Μαζί της είχε και στρατεύματα (πιθανώτατα αυτά που συγκέντρωσε στην Κύπρο), που τα έδωσε στον Αντίοχο Θ' ως προίκα! Αργότερα ο Αντίοχος Θ' νικήθηκε από τον ξάδελφό του, Αντίοχο Η' Γρυπό, από τον οποίο η Κλεοπάτρα βρήκε τον θάνατο μέσα σε ναό του Απόλλωνος.
Κλεοπάτρα Ζ΄ η Ωραία: Πρόκειται για τη διασημότερη από όλες, κυρίως εξαιτίας των περιπετειών της με τον Ιούλιο Καίσαρα και τον Μάρκο Αντώνιο. Είναι γνωστή και με την επωνυμία Φιλοπάτωρ. Δεύτερη κόρη του Πτολεμαίου IB' (άγνωστο αν μητέρα της ήταν κάποια από τις παλλακίδες του), γεννήθηκε το 69 π.Χ. και πέθανε το 30 π.Χ. Υπήρξε η τελευταία βασίλισσα της μακεδόνικης δυναστείας των Πτολεμαίων που κυβέρνησε την Αίγυπτο και την Κύπρο από του θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου μέχρι τη ρωμαϊκή κυριαρχία. Παρά το ότι παρέμεινε γνωστή ως «Ωραία», ωστόσο δεν φαίνεται να ήταν και τόσο ωραία, τουλάχιστον όπως παρουσιάζεται στα νομίσματά της. Ο Πλούταρχος λέγει, εξάλλου, ότι η γοητεία της οφειλόταν περισσότερο στο λεπτό της πνεύμα, τη χάρη και τον θέλγοντα τόνο της φωνής της (Πλούτ., Αντώνιος, 27).
Η Κλεοπάτρα είχε ευρύτατη μόρφωση (ήταν η μόνη από τους Πτολεμαίους που μιλούσε τα αιγυπτιακά αλλά και πολλές άλλες γλώσσες) αλλά και πολιτικές φιλοδοξίες που την οδήγησαν στις μελλοντικές της περιπέτειες. Παντρεύτηκε τον αδελφό της Πτολεμαίο ΙΓ' που έγινε βασιλιάς μετά το θάνατο του πατέρα τους το 51 π.Χ. Κατά τη διάρκεια του πολέμου μεταξύ του Πομπηίου και του Ιουλίου Καίσαρος*, η Κλεοπάτρα προσεταιρίστηκε τον πρώτο, ελπίζοντας ότι με τη βοήθειά του θα εκπλήρωνε τη φιλοδοξία της να επαναφέρει τη δόξα των πρώτων Πτολεμαίων. Όμως, μετά τη νίκη του Καίσαρος στα Φάρσαλα της Θεσσαλίας (48 π.Χ.) η Κλεοπάτρα στράφηκε προς αυτόν. Όταν ο Ιούλιος Καίσαρ πήγε στην Αίγυπτο, σαγηνεύθηκε από την Κλεοπάτρα κι έμεινε εκεί μέχρι το 46 π.Χ. Μαζί του η Κλεοπάτρα απέκτησε ένα παιδί, του Καισαρίωνα, που αναγνωρίστηκε από τον Ρωμαίο ηγέτη. Τα καλοκαίρι του 46 π.Χ. η Κλεοπάτρα, μαζί με τον νεογέννητο γιο της και τον σύζυγο και αδελφό της Πτολεμαίο IΓ’ πήγαν στη Ρώμη όπου φιλοξενήθηκαν και τιμήθηκαν από τον Καίσαρα. Η Κλεοπάτρα παρέμεινε στη Ρώμη μέχρι το 44 π.Χ., όταν ο Ιούλιος Καίσαρ δολοφονήθηκε. Επέστρεψε τότε στην Αίγυπτο.
Αργότερα η Κλεοπάτρα σχετίστηκε με του Μάρκο Αντώνιο*, ο οποίος παρέμεινε για αρκετό διάστημα στην Αίγυπτο, με αποτέλεσμα να δυσανασχετεί αλλά και ν’ ανησυχεί η Ρώμη. Οι γενναιόδωρες παραχωρήσεις εδαφών της αυτοκρατορίας από τον Μάρκο Αντώνιο στην Κλεοπάτρα και στα παιδιά της, θεωρήθηκαν μάλιστα πράξεις προδοσίας στη Ρώμη.
Στη μάχη του Ακτίου* (2.9.31 π.Χ.) ο Αντώνιος ηττήθηκε από τον Οκταβιανό, που βάδιζε τώρα προς την Αίγυπτο. Τελικά ο Αντώνιος και η Κλεοπάτρα αυτοκτόνησαν το 30 π.Χ. και τάφηκαν μαζί.
Όπως γράφει ο Δίων Κάσσιος (Ῥωμαϊκών Ἱστοριῶν τά σωζόμενα. 42.34, 3-6), όταν Ιούλιος Καίσαρ πήγε στην Αίγυπτο, η Κλεοπάτρα βρισκόταν σε ρήξη με τον αδελφό της Πτολεμαίο. Ο Καίσαρ τους συμφιλίωσε και όρισε να βασιλεύουν μαζί, ενώ στα άλλα δυο αδέλφια τους, την Αρσινόη και τον Πτολεμαίο τον νεότερο, χάρισε την Κύπρο (47 π.Χ.). Μετά τη δολοφονία του Καίσαρος, στον εμφύλιο πόλεμο που ακολούθησε, ο Κάσσιος* (ένας από τους δολοφόνους του) ζήτησε βοήθεια από την Κλεοπάτρα. Παρά το ότι ο στρατηγός της Κλεοπάτρας στην Κύπρο, Σεραπίων*, του έστειλε στρατιωτική βοήθεια από άγνωστο αριθμό καραβιών το 43 π.Χ., ωστόσο, ο Κάσσιος δεν ήταν ευχαριστημένος. Κάλεσε δε την Κλεοπάτρα και τον Σεραπίωνα σε απολογία, όταν ο Μάρκος Αντώνιος κυριάρχησε, όπως λέγει ο Αππιανός (Ἐμφυλίων, Δ', 61). Αργότερα, ο Σεραπίων συνελήφθη και παραδόθηκε στην Κλεοπάτρα (Αππιανός, Ἐμφ., Ε', 9). Στη θέση του Σεραπίωνος, ο Μάρκος Αντώνιος διόρισε κυβερνήτη της Κύπρου τον Δημήτριο, πρώην σκλάβο του Ιουλίου Καίσαρος.
Η Κύπρος, που βρισκόταν ήδη υπό την κυριαρχία των Ρωμαίων από το 58 π.Χ. αλλά είχε δοθεί από τον Ιούλιο Καίσαρα στ’ αδέλφια της Κλεοπάτρας το 47 π.Χ., εννέα χρόνια αργότερα, το 38 π.Χ., εδόθη πάλι ξανά ως δώρο στην Κλεοπάτρα από τον Μάρκο Αντώνιο, μαζί με τη Φοινίκη, την κοίλη Συρία και «πολλήν» από την Κιλικία (Πλούταρχος, Αντώνιος, 54, 4).
Ο Δίων Κάσσιος, πάλι, (Ῥωμ. Ἱστ., 49.32, 4-5) γράφει ότι ο Μάρκος Αντώνιος αναγνώρισε ως δικά του τα παιδιά της Κλεοπάτρας Αλέξανδρο, Κλεοπάτρα και Πτολεμαίο Φιλάδελφο, στα οποία χάρισε πολλά μέρη, μεταξύ των οποίων και την Κύπρο. Τούτο πιθανότατα συνέβη το 36 π.Χ.
Αργότερα, όμως, το 34 π.Χ., μετά την κατάκτηση της Αρμενίας, ο Μάρκος Αντώνιος έκαμε νέα διανομή των ανατολικών κτήσεων της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, δίνοντας την Αίγυπτο και την Κύπρο στην Κλεοπάτρα και στον γιο της Καισαρίωνα (Κόσσιος, Ρωμ. Ίστ., 49-41, 1-2). Ονόμασε επίσης τότε την Κλεοπάτρα «βασίλισσα των βασιλισσών».\
Η Κύπρος περιήλθε οριστικά πλέον υπό την κυριαρχία των Ρωμαίων μετά την ήττα του Μάρκου Αντωνίου από τον Οκταβιανό Αύγουστο και τον τραγικό θάνατο της Κλεοπάτρας, που αυτοκτόνησε με δάγκωμα δηλητηριώδους φιδιού.
Κλεοπάτρα: Κόρη της Κλεοπάτρας Ζ' της Ωραίας, που αναγνωρίστηκε από τον Μάρκο Αντώνιο και ως δικό του παιδί. Η Κλεοπάτρα αυτή, μαζί με τον δίδυμο αδελφό της Αλέξανδρο και τον μικρότερο Πτολεμαίο, πήραν ως δώρο την Κύπρο από τον Μάρκο Αντώνιο το 36 π.Χ. (Δίων ΚάσσιοςῬωμ. Ἱστ. σωζ., 49.32, 4-5). Η διευθέτηση όμως αυτή δεν διάρκεσε, γιατί λίγο αργότερα ο Αντώνιος έδωσε την Κύπρο στην Κλεοπάτρα την Ωραία και στον γιο της Καισαρίωνα.
Φώτο Γκάλερι
