Εσπεριδοειδή

Εσπεριδοειδή και ανεμόμυλοι στην Αμμόχωστο

Η πόλη της Αμμοχώστου ήταν ονομαστή κυρίως για τους κήπους των εσπεριδοειδών και διάφοροι επισκέπτες εντυπωσιάζονται και περιγράφουν τους πορτοκαλεώνες ως τους ωραιότερους στο νησί και τα πορτοκάλια τα πιο εύγευστα, όπως ο Sir Samuel Baker το 1879: «Τα περιβόλια και οι κήποι της Αμμοχώστου είναι τα καλύτερα του νησιού. Η γη είναι εξαιρετικά πλούσια…Οι κήποι αυτοί αρχίζουν μόλις έξω από τα τείχη και εκτείνονται παράλληλα προς τη θάλασσα κάτω από το μεγάλο χωριό των Βαρωσίων, για περίπου δύο μίλια κατά μήκος της ακτής. Πορτοκάλια, λεμόνια, ρόδια, βερίκοκα, σύκα, φραγκόσυκα, μούρα, είναι τα κύρια προϊόντα και είναι εδώ που βρήκαμε τα μεγαλύτερα και καλύτερα πορτοκάλια που έχω γευτεί στο νησί».

Τα περβόλια, που ευνοούνταν από το ήπιο παραθαλάσσιο κλίμα και τα σημαντικά υπόγεια ύδατα ήταν διάσπαρτα σε όλη την πόλη και στα προάστια του Αγίου Μέμνονα, των Κάτω Βαρωσίων, του Αγίου Λουκά. Τη δεκαετία του 1930 υπολογίζεται ότι υπήρχαν 250.000 δένδρα στα Πάνω και Κάτω Βαρώσια μόνο. Εξού και η Αμμόχωστος ήταν γνωστή ως η «πόλη του πορτοκαλιού». Ακόμη αποκαλείτο και «η πόλη των ανεμομύλων», λόγω του πλήθους των ανεμομύλων, οι οποίοι, χρησιμοποιώντας αιολική ενέργεια, αντλούσαν νερό για την άρδευση των πορτοκαλεώνων και αποτελούσαν εντυπωσιακό θέαμα σε όλη την περιοχή μέχρι τις πρόσφατες δεκαετίες, ακόμη και σήμερα. Άρχισαν να εισάγονται γύρω στο 1912. Μέχρι τότε η άντληση γινόταν με αλακάτια, που υπήρχαν από την αρχαιότητα και περιστρέφονταν από γαϊδούρια και μουλάρια (εξού και τα Κοκκινοχώρια είχαν πολύ μεγάλο αριθμό, για άροτρα, κάρα και αλακάτια) και συνεπώς ήταν εντός των οικονομικών δυνατοτήτων των γεωργών. Ο πρώτος ανεμόμυλος, κυπριακής προέλευσης, κατασκευάστηκε στην Αμμόχωστο από τον Hugo Fenek (μαλτέζικης καταγωγής) στις αρχές του αιώνα. Ακολούθησαν εισαγωγές από τις ΗΠΑ, Καναδά και Αγγλία, από τον Συμεών Πέριξ στη Λάρνακα, τον Βισπερίδη και με κύριους εισαγωγείς στην Αμμόχωστο τον Κώστα Ζαχαριάδη και από το 1922 τη γνωστή εταιρεία Αλέξανδρος Δημητρίου. Οι πλείστοι ανεμόμυλοι εισήχθησαν τη δεκαετία του 1920 και η εισαγωγή τους συνεχίστηκε σε έντονο βαθμό μέχρι τη δεκαετία του 1950. Είναι αξιοσημείωτο ότι υπάρχει ακόμη μεγάλος αριθμός ανεμομύλων από τα χρόνια εκείνα, κυρίως στη Δερύνεια, Παραλίμνι και τις γύρω περιοχές.

Η άντληση νερού με μηχανικά μέσα (αλακάτια, ανεμομύλους, αντλίες) ήταν κατ' εξοχήν διαδεδομένη στην πόλη και επαρχία Αμμοχώστου, όπου υπήρχε η μεγαλύτερη συγκέντρωση από όλη την Κύπρο. Για παράδειγμα, το 1946 στην επαρχία υπήρχαν 944 από τους 1107 ανεμομύλους της Κύπρου, με τους οποίους αρδεύονταν 6.200 από τις 6.775 σκάλες. Σταδιακά άρχισαν να αντικαθίστανται από μηχανικές αντλίες (πετρελαίου και αργότερα με ηλεκτρισμό). Παρόλο που ήταν πολύ ακριβότερες από τα αλακάτια (£700 σε σύγκριση με £15 το 1939) η Αμμόχωστος και πάλι πρωτοπόρησε: το 1946 στην πόλη υπήρχαν 337 αντλίες για τα εσπεριδοειδή (από 1394 παγκυπρίως) και 175 στα Κοκκινοχώρια.97

Τα εσπεριδοειδή μέχρι το 1960 ήταν εξαιρετικά σημαντικά προϊόντα. Καλλιεργούνταν στο 1% της γεωργικής γης, αλλά αποτελούσαν το 10% των ακαθάριστων γεωργικών εσόδων. Τη δεκαετία του 1950 ήταν το πρώτο σε εξαγωγές γεωργικό προϊόν της Κύπρου. Στην Αμμόχωστο εμφανίζονται από τον Μεσαίωνα και συνεχίζουν τους επόμενους αιώνες, και ευδοκιμούν χάρις στη θάλασσα και την υγρασία. Η Αμμόχωστος είχε το πλεονέκτημα του λιμανιού, που διευκόλυνε τις εξαγωγές, και οι έμποροι ήταν σχεδόν όλοι Βαρωσιώτες. Τη γιαφίτικη πορτοκαλιά εισήγαγε ο Χατζηπέτρος Παπαγεωργίου το 1863/64, τη μανταρινιά ο Ευαγγέλης Λοΐζου από την Κωνσταντινούπολη το 1870, και τον ιρλανδέζικο πατατόσπορο ο Μιχαλάκης Λουιζίδης το 1906. Η ποικιλία Valencia εισήχθη το 1932 από τη Νότιο Αφρική, οι Κλεμεντίνες το 1939 από την Παλαιστίνη, ενώ από το 1960 καλλιεργούνται νέες ποικιλίες πορτοκαλιών. Σύμφωνα με στατιστικές των πρώτων χρόνων της Αγγλοκρατίας, ο κυριότερος τόπος παραγωγής φρούτων (ρόδια και πορτοκάλια) ήταν η Αμμόχωστος.

Ρόδια

Τα ρόδια καλλιεργούνταν στην πόλη τουλάχιστον από τον 18ο αι. και από το λιμάνι της εξαγόταν το συντριπτικά μεγαλύτερο ποσοστό της παγκύπριας παραγωγής, κυρίως στην Αίγυπτο, η οποία αποτελούσε, βασικά μέχρι τη δεκαετία του 1930, τον κύριο προορισμό. Έτσι δημιουργείται το επάγγελμα των «σαψάρηδων» (στα Αραβικά μεσίτες φρούτων), με τον πρώτο πυρήνα των εξαγωγέων, οι οποίοι αγοράζουν τα φρούτα από τους «περβολάρηδες», τα μεταπωλούν στους Αιγυπτίους καπετάνιους και φροντίζουν για τη φόρτωσή τους στα καράβια. Αργότερα γίνονται εξαγωγές και στη Θεσσαλονίκη, για τα Βαλκάνια. Μέχρι το 1930 ήταν το πρώτο φρούτο εξαγωγής. Το 1931 η Αίγυπτος επιβάλλει βαρύ εισαγωγικό δασμό, οι τιμές μειώνονται στο εξευτελιστικό επίπεδο των 8 παράδων η οκά και η καλλιέργεια της ροδιάς εγκαταλείπεται. Επανέρχεται τη δεκαετία του 1950 και το 1958 υπάρχουν 250.000 δένδρα, περισσότερα από τα μισά στην επαρχία Αμμοχώστου, όμως βρίσκονται συνήθως στα σύνορα των κήπων των εσπεριδοειδών. Λόγω της εγγύτητας της θάλασσας, τα ρόδια της Αμμοχώστου έχουν λεπτό φλοιό και είναι πολύ χυμώδη. Ο Dixon εντυπωσιασμένος γράφει το 1879: «Πού θα βρει κανείς ρόδια όπως αυτά της Αμμοχώστου;»

Εβραίοι

Από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 αρχίζουν οι πρώτες εξαγωγές των εσπεριδοειδών στην Αγγλία, η οποία τελικά καθίσταται ο κύριος εισαγωγέας αυτών των προϊόντων της Αμμοχώστου. Επίσης, τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αι. και κυρίως τη δεκαετία του 1930, καταφθάνει στην Αμμόχωστο μικρός αριθμός Εβραίων εσπεριδοκαλλιεργητών, γεγονός που βοήθησε στη βελτίωση και συστηματοποίηση της καλλιέργειας, ενώ εκσυγχρονίζεται και το σύστημα συσκευασίας και φόρτωσης, το οποίο αποτελεί σημαντική πηγή εργασίας. Πολύ γνωστή στην Αμμόχωστο ήταν η οικογένεια Pershitz και ιδιαίτερα η δυναμική Ida Pershitz, η αποκαλούμενη Πέρτζιενα. Ήλθαν από τη Ρωσία και την Παλαιστίνη και δημιούργησαν «τα περβόλια της Πέρτζιενας», όπου εγκατέστησαν μεγάλες μηχανές που κινούσαν ηλεκτροτουρπίνες για πότισµα των δέντρων και εισήγαγαν σύγχρονες μεθόδους καλλιέργειας. Η ίδια ήταν πολύ δραστήρια στις πολιτιστικές εκδηλώσεις της πόλης (Γιορτή του Πορτοκαλιού, Ανθεστήρια) και για την εβραϊκή κοινότητα. Η ζωή της οικογένειας ήταν άνετη (κυκλοφορούσαν µε άµαξες, είχαν ίσως το πρώτο ψυγείο στην πόλη) και η Ida θεωρείτο μια πρωτοπόρος γυναίκα σε μια ανδροκρατούμενη κοινωνία. Ήταν από τις πρώτες γυναίκες που φόρεσε παντελόνι στην Κύπρο.

» Βλέπε λήμματα: Για τους Εβραίους και τα στρατόπεδα κράτησης του Καραόλου και της Ξυλοτύμπου. Οι Εβραίοι και Κύπρος

Μετά το 1940, η καλλιέργεια των εσπεριδοειδών στην Αμμόχωστο υφίσταται σοβαρά πλήγματα: οι εξαγωγές διακόπτονται λόγω του Β Παγκόσμιου Πολέμου, το 1941 τα δένδρα πλήττονται από σοβαρή ασθένεια, ενώ η υπεράντληση οδήγησε στην εισβολή θαλασσίου ύδατος στα πηγάδια. Παρά ταύτα η Αμμόχωστος μέχρι το 1960 παράγει πέραν του 50% των πορτοκαλιών και διεκδικεί σχεδόν τα 2/3 των εξαγωγών. Η οργανωμένη και εκσυγχρονισμένη παραγωγή, συσκευασία και εξαγωγή βελτιώνονται σταθερά και συνεχίζονται με επιτυχία μέχρι το 1974, παρόλο που πολλοί κήποι μετατράπηκαν σε οικόπεδα. Δυστυχώς, μετά την κατάληψη της πόλης οι Τούρκοι το 1974 για διάφορους λόγους, ξερίζωσαν τους πορτοκαλεώνες και στη θέση των υπέροχων πράσινων, ευωδιαστών κήπων δεν υπάρχουν παρά χέρσες εκτάσεις γης.

Ανεξαρτησία

Γεωργία, Βιομηχανία, Εμπόριο-Υπηρεσίες

Γεωργία: Η επέκταση της πόλης, έγινε εις βάρος των περιβολιών με τα εσπεριδοειδή, τα οποία αρχικά εξαπλώνονταν προς όλες τις κατευθύνσεις, περιλαμβανομένου του κέντρου της πόλης προς την κατεύθυνση της θάλασσας, όπου έλαβε χώραν η μεγάλη αστική και τουριστική ανάπτυξη. Παρ’ όλα αυτά, τα περιβόλια επεκτάθηκαν προς τις περιοχές γύρω από την πόλη (Κάτω Βαρώσι, Άγιο Μέμνονα, Άγιο Λουκά, Δερύνεια κλπ) και συνέχισαν να καλλιεργούνται, μάλιστα με πιο επιστημονικές μεθόδους (λόγω και της έλευσης Εβραίων εσπεριδοκαλλιεργητών πριν τον Β΄ Παγκόσμιο, αλλά και ντόπιων γεωπόνων) και συνεπώς με μεγαλύτερη παραγωγικότητα. Τα εσπεριδοειδή αποτελούσαν ένα από τα κυριότερα εξαγωγικά προϊόντα της Κύπρου και το κυριότερο της Αμμοχώστου, και διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της πόλης. Δυστυχώς, όμως, η έλλειψη νερού (λόγω υπεράντλησης για πολλές δεκαετίες και του επηρεασμού των υδροφόρων στρωμάτων από τη θάλασσα, οπότε το νερό σταδιακά κατέστη υφάλμυρο) είχε δυσμενείς επιπτώσεις στην εσπεριδοκαλλιέργεια και μείωσε τη σημασία της. Το 1960 η παραγωγή πορτοκαλιών και γκρέιπφρουτ της Αμμοχώστου αποτελούσε το 40% περίπου της συνολικής, αλλά το 1972 το ποσοστό αυτό μειώθηκε στο 19%.

Ανεμόμυλοι

Οι ανεμόμυλοι, που αποτελούσαν κύριο χαρακτηριστικό ή σύμβολο της πόλης και χρησιμοποιούνταν για άντληση νερού από πηγάδια για την άρδευση των εσπεριδοκαλλιεργειών, άρχισαν να αντικαθίστανται, αρχικά από πετρελαιοκίνητες μηχανές και αργότερα από ηλεκτρικά μοτέρ.

Πηγή:

Γιάγκος Κλεόπας: ΕΣΠΕΡΙΔΟΕΙΔΗ - ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ. (Απόσπασμα από το βιβλίο για την Ιστορία της Αμμοχώστου ΑΜΜΟΧΩΣΤΟΣ, Η ΑΤΕΛΕΙΩΤΗ ΙΣΤΟΡΙΑ).

Υποσημειώσεις

95 Sir Samuel White Baker, Cyprus as I saw it in 1879, ο.π., σ.163.5
96 Περισσότερα στο Ανεμόμυλος ο Περιβαλλοντιστής της Αθηνάς Παπαφιλίππου Κεχαγιά, στο Το Παραλίμνι, Ιστορία-Πολιτισμός, Πρακτικά 2ου συνεδρίου, 2011.
97 Demetris Christodoulou, The Evolution of the Rural Land Use Pattern in Cyprus, London 1959.
98 Αγνή Μιχαηλίδη, Το Παλιό Βαρώσι, ο.π., σ.189. Κώστας Κύρρης, Αμμόχωστος, στη μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια, ο.π., σ.148. Kevork Keshishian, Famagusta Town and District, Λευκωσία 1985, σ.188.
99 W. Hepworth Dixon, British Cyprus

Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης