Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Η εκκλησία των Αγίων Κηρύκου και Ιουλίττης βρίσκεται στο νοτιοανατολικό άκρο του χωριού Λετύμπου. Ανήκει στον τύπο του εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλλο. Έχει εσωτερικές διαστάσεις 11,35 μ. (μήκος, χωρίς την αψίδα) Χ 10,34 μ. (πλάτος). Η αψίδα έχει χορδή 3,50 μ. και βέλος 2,05 μ. Το σχήμα της αψίδας είναι ακανόνιστο, ελαφρά πεταλόσχημο. Οι τοίχοι της εκκλησίας είναι κτισμένοι με πωρόλιθους στους οποίους παρεμβάλλονται και γυψομάρμαρα που αφθονούν στην περιοχή. Ο βόρειος κι ο νότιος τοίχος έχουν πάχος 0,95 μ. και ο δυτικός τοίχος 0,85 μ. Ο τοίχος της αψίδας έχει πάχος 0,80 μ. και διατρυπάται με μικρό τοξωτό παράθυρο. Ο τρούλλος στηρίζεται σε τέσσερις ογκώδεις κτιστούς πεσσούς που ενώνονται με τον δυτικό και τον ανατολικό τοίχο με μικρά και χαμηλά οξυκόρυφα τόξα. Ο τρούλλος δεν έχει τύμπανο και δεν διασώζει τοιχογραφίες. Το ημισφαίριο του τρούλλου κάθεται απ' ευθείας στον κύκλο που διαμορφώνεται με τα σφαιρικά τρίγωνα και φέρεται από τις τέσσερις ισοϋψείς καμάρες της εκκλησίας. Ο τρούλλος έχει διάμετρο 3,30 μ. και διατρυπάται από τέσσερα μικρά τοξωτά στενά παράθυρα που ανοίγονται πάνω από τα κλειδιά των καμαρών. Εξωτερικά, εν τούτοις, ο τρούλλος διαμορφώνεται σαν κανονικός τρούλλος με τύμπανο. Στη σημερινή του μορφή ο τρούλλος φαίνεται ότι δεν είναι σύγχρονος με την υπόλοιπη εκκλησία.

Παρόλο όμως που και η ολοσχερής απουσία τοιχογραφιών ενισχύει την άποψη αυτή, εν τούτοις μόνο συστηματική έρευνα της τοιχοδομίας του σε συσχετισμό με την υπόλοιπη τοιχοδομία της εκκλησίας μπορεί να δώσει σωστή απάντηση στη χρονολόγησή του. Οι ογκώδεις πεσσοί και τα χαμηλά, στενά, οξυκόρυφα τόξα χρονολογούν την εκκλησία στο 15ο αιώνα.

Η εκκλησία έχει δυο εισόδους, μια στον βόρειο τοίχο πλάτους 1,20 μ. και μια στον δυτικό τοίχο πλάτους 1,30 μ. Στη σημερινή τους μορφή οι θύρες αυτές με τους ορθοστάτες από γυψομάρμαρο είναι νεότερες και πιθανότατα σύγχρονες με το εικονοστάσιο που είναι από γυψομάρμαρο. Νεότερο είναι και το πρόστεγο της βόρειας εισόδου. Το δάπεδο της εκκλησίας που βρίσκεται σχεδόν 0,50 - 0,60 μ. χαμηλότερα από την επιφάνεια του εδάφους γύρω από την εκκλησία, καλύπτεται με γυψομάρμαρα.

Αρχικά η εκκλησία των Αγίων Κηρύκου και Ιουλίττης ήταν, εσωτερικά, καλυμμένη με τοιχογραφίες. Σήμερα ένα μικρό μέρος από το ζωγραφικό διάκοσμο της εκκλησίας σώζεται. Έχει ήδη αναφερθεί ότι στον τρούλλο δεν διασώζονται τοιχογραφίες. Στα σφαιρικά τρίγωνα διασώζονται μεγάλα κομμάτια από τους ευαγγελιστές. Στα γωνιαία διαμερίσματα της εκκλησίας, που καλύπτονται, όπως συνήθως στην Κύπρο, με καμάρες, δεν έχουν σωθεί τοιχογραφίες. Δεν έχουν σωθεί τοιχογραφίες και στον βόρειο και τον δυτικό τοίχο, ενώ στον νότιο τοίχο διασώζονται κομμάτια τοιχογραφιών κάτω από το νεότερο στρώμα γύψου. Στη βόρεια καμάρα της εκκλησίας ελάχιστα κομμάτια τοιχογραφιών έχουν σωθεί. Και οι τοιχογραφίες όμως που σώθηκαν στην ανατολική και τη νότια καμάρα έχουν υποστεί πολλή φθορά και ορισμένες σκηνές έχουν καταστραφεί τελείως.

Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας εικονίζεται η Θεοτόκος Βλαχερνίτισσα ολόσωμη μεταξύ των αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ. Μεταξύ των αρχαγγέλων και της Θεοτόκου εικονίζονται γονυπετείς οι άγιοι ποιητές Ιωάννης ο Δαμασκηνός και Κοσμάς ο Μαϊουμά, χαμηλότερα εικονίζεται η Κοινωνία των Αποστόλων πολύ κατεστραμμένη και πιο κάτω δώδεκα ιερουργούντες ιεράρχες, σε δυο ομάδες από έξι στραμμένοι στο κέντρο όπου η Αγία Τράπεζα. Διακρίνονται κάπως οι άγιοι Σπυρίδων, Νικόλαος, Κύριλλος Αλεξανδρείας, Γρηγόριος ο Θεολόγος και ο Χρυσόστομος.

Στη νότια καμάρα υπήρχαν δεκαοκτώ σκηνές. Τόσο το ανατολικό όσο και το δυτικό μισό της καμάρας αυτής ήταν διαιρεμένο σε εννέα σκηνές (3X3). Στο δυτικό μισό της νότιας καμάρας οι εννέα σκηνές αναφέρονται στη Γέννηση και την Παιδική Ζωή της Θεοτόκου. Η πρώτη, από τ’ αριστερά, σκηνή της πάνω σειράς έχει καταστραφεί. Ακολουθεί η Προσφορά και η Απόρριψη των δώρων του Ιωακείμ και της Άννας και η Έρευνα των Γραφών. Στην πιο κάτω σειρά (από τ' αριστερά προς τα δεξιά) εικονίζεται η Προσευχή της Άννας, η Προσευχή του Ιωακείμ και ο Ασπασμός του Ιωακείμ και της Άννας. Στην κάτω σειρά, η πρώτη από τ' αριστερά σκηνή έχει καταστραφεί, ακολουθεί η δε Γέννηση της Θεοτόκου και η Ευλόγισις των Ιερέων. Στο ανατολικό μισό της καμάρας εικονίζονται (από αριστερά προς τα δεξιά και από πάνω προς τα κάτω) η Γέννηση του Χριστού, η Υπαπαντή, η Βάπτιση (πολύ κατεστραμμένη), η Έγερση του Λαζάρου, πολύ κατεστραμμένες η Βαϊοφόρος και η Μεταμόρφωση, ο Μυστικός Δείπνος, ο Νιπτήρ πολύ κατεστραμμένος και άλλη σκηνή αδιάγνωστη λόγω καταστροφής.

Στην ανατολική καμάρα υπήρχαν δέκα σκηνές που διασώζονται με αρκετή φθορά. Στο νότιο μισό της ανατολικής καμάρας υπήρχαν πέντε σκηνές: Οι τέσσερις από αυτές εικονίζονται ανά δύο πάνω και κάτω, και δυτικότερα σ' όλο το χώρο η Πεντηκοστή. Οι άλλες τέσσερις σκηνές είναι ο Ιωάννης φθάνει στο Κενό Μνημείο, ο Χριστός εμφανίζεται στους Λουκά και Κλεόπα στο δρόμο προς Εμμαούς, ο Χριστός εικονίζεται να μοιράζει τον άρτο στους Λουκά και Κλεόπα στο σπίτι του Κλεόπα, και ο Χριστός «ο εν ετέρα μορφή». Στο βόρειο μισό εικονίζεται σ' όλο το πλάτος η Ανάληψη (αρκετά κατεστραμμένη) και τέσσερις σκηνές από τις εμφανίσεις του Χριστού μετά την Ανάστασή του, από τις οποίες διακρίνεται καλά μόνο η εμφάνιση του Χριστού στις Μυροφόρες γυναίκες.

Στη δυτική καμάρα εικονίζεται η Μέλλουσα Κρίση, που φαίνεται ότι συνεχιζόταν και στον δυτικό τοίχο. Τόσο το νότιο μισό, όσο και το βόρειο μισό της καμάρας διαιρούνται σε δυο ζώνες. Στην πάνω ζώνη εικονίζονται οι Δώδεκα Απόστολοι καθισμένοι (ανά έξι) σε θρόνους και στραμμένοι στα δυτικά, και στην κάτω ζώνη οι χοροί των Δικαίων. Όπως φαίνεται από τη στάση των Δώδεκα Αποστόλων, ο Χριστός σαν Δίκαιος Κριτής, περιστοιχιζόμενος από τη Θεοτόκο και τον Πρόδρομο και αγγέλους, θα εικονιζόταν στον δυτικό τοίχο.

Στο ανατολικό μισό του εσωρραχίου του τόξου, που ενώνει τον βορειοδυτικό πεσσό με τον δυτικό τοίχο, εικονίζεται ο Χριστός που διατηρείται σε καλή κατάσταση. Η τοιχογραφία του δυτικού μισού του τόξου αυτού έχει καταστραφεί. Στο ανατολικό μισό του εσωρραχίου του τόξου που ενώνει τον νοτιοδυτικό πεσσό με τον δυτικό τοίχο εικονίζεται, κατεστραμμένη από φωτιά, η Παναγία Οδηγήτρια και στο δυτικό μισό δυο άγιες γυναίκες από τις οποίες διακρίνεται καλύτερα η αγία Αναστασία η Φαρμακολύτρια.

Η τέχνη των τοιχογραφιών της εκκλησίας των Αγίων Κηρύκου και Ιουλίττης είναι άνιση. Δίπλα από εξαίρετες τοιχογραφίες υπάρχουν και τοιχογραφίες λιγότερο καλές. Οι τοιχογραφίες της ανατολικής καμάρας και της αψίδας επηρεάζονται από τη σύγχρονη δυτική τέχνη, όπως και μερικές από τις τοιχογραφίες της νότιας καμάρας. Είναι πιθανό ότι για τη διακόσμηση της εκκλησίας εργάσθηκαν δυο τουλάχιστον ζωγράφοι μαζί με τους βοηθούς τους. Οι τοιχογραφίες όμως είναι όλες σύγχρονες και μπορούν να τοποθετηθούν γύρω στο 1500.