Κεφαλόβρυσο
Πηγή νερού μεγάλης απόδοσης, η οποία συμβάλλει ουσιαστικά στην άρδευση ή ύδρευση της γύρω απ' αυτήν περιοχής. Συχνά κοντά στο κεφαλόβρυσον βρίσκονται και άλλες μικρότερης σημασίας πηγές. Πηγή είναι το σημείο της επιφάνειας της γης απ' όπου αναβλύζει νερό. Οι πηγές σχηματίζονται εκεί όπου υδροπερατά πετρώματα περιβάλλονται από αδιαπέρατο πέτρωμα. Τα νερά της βροχής, όταν συναντήσουν διαπερατό πέτρωμα διεισδύουν μέσα σ' αυτό και αρχίζουν να συσσωρεύονται όταν έλθουν σε επαφή με αδιαπέρατα πετρώματα. Με την πρώτη ευκαιρία, το νερό αναβλύζει στην επιφάνεια της γης με τη μορφή πηγής.
Τα κυριότερα κεφαλόβρυσα της Κύπρου είναι εκείνα της Κυθρέας, της Λαπήθου και του Καραβά, που βρίσκονται στην κατεχόμενη από τα τουρκικά στρατεύματα εισβολής περιοχή της Κύπρου. Τα τρία κεφαλόβρυσα δημιουργήθηκαν στην περιοχή του υδροφόρου στρώματος των ασβεστόλιθων του Πενταδάκτυλου. Οι ασβεστόλιθοι της οροσειράς περιβάλλονται από τους αδιαπέρατους σχηματισμούς του φλύσχη και των μαργαϊκών κρητίδων. Λόγω της τεκτονικής του δομής το υδροφόρο στρώμα των ασβεστόλιθων χωρίζεται σε διαμερίσματα όπου συσσωρεύονται τα νερά της βροχής. Οι υπόγειες αυτές δεξαμενές τροφοδοτούν τις μεγάλες πηγές της οροσειράς και ιδιαίτερα τα τρία μεγάλα κεφαλόβρυσα.
Κεφαλόβρυσον Κυθρέας: Είναι η μεγαλύτερη πηγή νερού της Κύπρου. Βρίσκεται περί τα 3 χμ. βόρεια του χωριού Κυθρέα, στη διοικητική έκταση του οποίου περιλαμβάνεται. Η πηγή, που βρίσκεται σε υψόμετρο 264 μέτρων περίπου, διαδραμάτισε πριν από την τουρκική εισβολή σημαντικό ρόλο στην όλη οικονομική ανάπτυξη και ευημερία της περιοχής Κυθρέας. Η μέση ημερήσια παροχή του κεφαλόβρυσου κατά την περίοδο 1945 - 1971 ήταν 13.000 μ³ νερού. Από αυτά, 680 μ³ περίπου χρησιμοποιούνταν για την υδατοπρομήθεια της Κυθρέας και των γύρω χωριών και άλλα 650 - 1.000 μ³ νερού για την ύδρευση ορισμένων χωριών της Μεσαορίας. Η υπόλοιπη παροχή νερού εχρησιμοποιείτο για σκοπούς άρδευσης των κήπων των εσπεριδοειδών και άλλων αρδευόμενων καλλιεργειών της Κυθρέας.
Ενώ στο κείμενο αυτό αναφερόμαστε στο Κεφαλόβρυσον της Κυθρέας σε παρόντα χρόνο, θα πρέπει ωστόσο να τονιστεί ότι η τόσο σημαντική αυτή πηγή της Κύπρου έχει από χρόνια στερέψει και δίνει πλέον νερό μόνο περιστασιακά και εποχιακά, σε περιόδους βροχών. Έχει δηλαδή μετατραπεί από σημαντική και συνεχή πηγή νερού σε ρυάκι με νερό μόνο κατά τους χειμερινούς μήνες.
Κατά πάσα πιθανότητα το ότι στέρεψε, οφείλεται στο ότι στο βουνό πάνω από την πηγή, οι Τούρκοι δημιούργησαν ένα τεράστιο λατομείο, στην όλη περιοχή όπου βρισκόταν κάποτε και το μοναστήρι της Παναγίας Πλατανιώτισσας. Φαίνεται ότι οι ανατινάξεις και οι εκσκαφές, που άνοιξαν στην πλαγιά μία τεράστια πληγή, έχουν επηρεάσει και τις υπόγειες διόδους του νερού, που έχουν κλείσει.
Το Κεφαλόβρυσον, φορτωμένο με θρύλους, εθεωρείτο από πολλούς ότι έδινε νερό που ερχόταν από τη Μικρά Ασία, από τα βουνά του Ταύρου, σε μία υποθαλάσσια πορεία. Σε παλαιότερες εποχές το νερό του έθετε σε λειτουργία μία σειρά από νερόμυλους, τους περίφημους αλευρόμυλους της Κυθρέας. Ερείπια μερικών τέτοιων αλευρόμυλων υπάρχουν ακόμη κατά μήκος της κοίτης του. Σε μερικές περιοχές υπάρχουν επίσης κατάλοιπα πέτρινων αυλακιών που μετέφεραν νερό σε αγρούς για άρδευση κήπων (δες και λήμμα Κυθρέα).
Κεφαλόβρυσον Λαπήθου: Βρίσκεται στη βόρεια πλευρά του Πενταδάκτυλου, σε υψόμετρο 259 μέτρων. Το κεφαλόβρυσον, που βρίσκεται μέσα στη διοικητική έκταση του χωριού Λάπηθος, είναι η δεύτερη μεγαλύτερη σε απόδοση πηγή της Κύπρου. Η μέση ημερήσια απόδοση του κεφαλόβρυσου κατά την περίοδο 1955 - 1971 ήταν 3.500 μ³ περίπου. Υπολογίζεται ότι το 5% της ημερήσιας παροχής νερού εχρησιμοποιείτο για την ύδρευση της Λαπήθου και το 95% για την άρδευση των κήπων των εσπεριδοειδών του χωριού.
Κεφαλόβρυσον Καραβά: Βρίσκεται στη βόρεια πλευρά του Πενταδάκτυλου, σε υψόμετρο 186 μέτρων. Το κεφαλόβρυσον, που βρίσκεται στη διοικητική έκταση του χωριού Καραβάς, είναι η τρίτη μεγαλύτερη σε απόδοση πηγή της Κύπρου. Η μέση ημερήσια απόδοση του κατά την περίοδο 1955 - 1971 ήταν γύρω στα 2.850 μ³ νερού. Από αυτά ποσοστό 7% περίπου εχρησιμοποιείτο για την ύδρευση του Καραβά και το υπόλοιπο για σκοπούς άρδευσης του χωριού.
Μικρότερης απόδοσης πηγές που φέρουν την ονομασία «κεφαλόβρυσον» υπάρχουν και σ' άλλες περιοχές της Κύπρου. Οι κυριότερες από αυτές είναι οι ακόλουθες:
α. Κεφαλόβρυσον Πάνω Κιβίδων: Βρίσκεται σε υψόμετρο 390 περίπου μέτρων, μέσα στην έκταση του χωριού Πάνω Κιβιδες. Η μέση ημερήσια απόδοση του κατά την περίοδο 1969 - 1973 ήταν 1.380 μ3 νερού.
β. Κεφαλόβρυσον της Κρήτου Τέρρα: Βρίσκεται στην περιοχή του χωριού Κρήτου Τέρρα, σε υψόμετρο 450 μέτρων. Κατά την περίοδο 1966 - 1973 η μέση ημερήσια παροχή του ήταν 1.120 μ³ περίπου.
γ. Κεφαλόβρυσον Καλού Χωριού Μόρφου: Πρόκειται για πηγή νερού στην περιοχή του κατεχόμενου χωριού Καλό Χωριό (Καπούτι), σε υψόμετρο 140 μέτρων. Η μέση ημερήσια απόδοσή του κατά την περίοδο 1966 - 1970 ήταν γύρω στα 650 μ³ νερού.
δ. Κεφαλόβρυσον Πέλλα Παΐς: Βρίσκεται στην περιοχή του κατεχόμενου χωριού Πέλλα Παΐς, σε υψόμετρο 262 μέτρων. Το κεφαλόβρυσον είχε κατά την περίοδο 1967- 1971 μέση ημερήσια απόδοση 430 μ³ νερού.
ε. Κεφαλόβρυσον Παλαιομύλου: Είναι πηγή νερού στην περιοχή του κατεχόμενου χωριού Λάρνακας της Λαπήθου, σε υψόμετρο 192 μέτρων. Η μέση ημερήσια απόδοση της πηγής κατά την περίοδο 1964 - 1971 ήταν 180 μ³ νερού.
στ. Κεφαλόβρυσον Πάνω Πλατρών: Βρίσκεται στην περιοχή του χωριού Πάνω Πλάτρες, σε υψόμετρο 1.280 μέτρων. Η μέση ημερήσια απόδοσή του κατά την περίοδο 1966 -1979 ήταν 370 μ³ νερού.
Σε παλαιότερες εποχές, τα μεγάλα κεφαλόβρυσα, δηλαδή εκείνα της Κυθρέας, της Λαπήθου και του Καραβά, εκτός από την ύδρευση και την άρδευση των γύρω απ' αυτά περιοχών, είχαν διαδραματίσει ζωτικό ρόλο στην οικονομία των χωριών στα οποία βρίσκονται και με άλλες χρήσεις. Τα κεφαλόβρυσα αυτά αποτελούσαν την κινητήρια δύναμη αρκετών νερόμυλων που βρίσκονταν κατά μήκος της κοίτης όπου έρρεε το νερό τους. Φημισμένοι νερόμυλοι- αλευρόμυλοι ήταν τόσο εκείνοι της Κυθρέας, που εξυπηρετούσαν ολόκληρη τη γύρω περιοχή, όσο κι εκείνοι της Λαπήθου και του Καραβά.
Βλέπε λήμμα: Αλευρόμυλοι
Επίσης, οι πηγές αυτές ήσαν πόλος έλξης επισκεπτών. Ιδίως στο κεφαλόβρυσον της Κυθρέας, που βρίσκεται πλησιέστερα προς τη Λευκωσία, πολλοί κάτοικοι της πρωτεύουσας πήγαιναν τακτικά χρησιμοποιώντας το ως εκδρομικό χώρο. Φυσικά εξαιτίας του άφθονου νερού που έρεε ολόχρονα, η βλάστηση κοντά στα κεφαλόβρυσα αυτά και κατά μήκος της κοίτης των νερών τους ήταν πολύ πλούσια.
Εξαιτίας της σημασίας (κυρίως οικονομικής) της ύπαρξης των κεφαλόβρυσων, δημιουργήθηκαν γύρω απ' αυτά σε παλαιότερες εποχές θρύλοι και παραδόσεις. Για τα μεγάλα κεφαλόβρυσα του Πενταδάκτυλου, και ιδίως εκείνο της Κυθρέας, επικρατούσε η εντύπωση ότι το νερό ερχόταν από την Καραμανιά της Μικράς Ασίας, από τα βουνά του Ταύρου. Αρκετοί μάλιστα αφηγούνται ότι δήθεν αντικείμενα που είχαν χαθεί στη Μικρά Ασία, είχαν εκβρασθεί από τα κεφαλόβρυσα στην Κύπρο. Βέβαια η θρυλούμενη υπόγεια σύνδεση των κεφαλόβρυσων με τη Μικρά Ασία δεν ευσταθεί.
Στην περιοχή της Κυθρέας βρισκόταν η πανάρχαια κυπριακή πόλη των Χύτρων, που φαίνεται ότι και γι' αυτήν είχε σπουδαία σημασία το άφθονο και συνεχές νερό του κεφαλόβρυσου, όπως και για την αρχαία Λάπηθο.
Βλέπε λήμμα: Χύτροι
Στην περιοχή των Χύτρων βρέθηκαν διάφορες επιγραφές. Μια απ' αυτές, των Ελληνιστικών χρόνων, χαραγμένη στη βάση αγάλματος της βασίλισσας Αρσινόης Φιλαδέλφου, την αναφέρει ως Ἀρσινόην Φιλάδελφον Ναϊάδα. Το χαρακτηριστικό επίθετο Ναϊάς που χρησιμοποιήθηκε εδώ, σημαίνει Νεράιδα του νερού, πράγμα που φανερώνει τη σημασία η οποία αποδιδόταν στην πηγή του κεφαλόβρυσου που βρίσκεται εκεί.
Πηγή
Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια
Φώτο Γκάλερι
