Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Τα ταφικά έθιμα της Αρχαϊκής εποχής ακολουθούν τις πανάρχαιες αντιλήψεις για τη μετά θάνατον ζωή και την ανάγκη ταφής των νεκρών και της προσφοράς κτερισμάτων προς αυτούς.  Ταυτόχρονα σε αρχαϊκούς τάφους της Σαλαμίνας υιοθετήθηκαν μερικά ομηρικά έθιμα όπως π.χ. η καύση των νεκρών, η μεταφορά του νεκρού και των κτερισμάτων του με άρμα, η θυσία των αλόγων έξω από το νεκρικό θάλαμο, ακόμη και η θυσία δούλων για να ακολουθήσουν τον κύριό τους στον άλλο κόσμο.

Κτερίσματα

Η κτέριση των νεκρών, μια πανάρχαια ταφική συνήθεια, διατηρήθηκε κατά την αρχαϊκή εποχή και συνδυάστηκε με άλλα, ομηρικά, έθιμα.  Στη «βασιλική» Νεκρόπολη της Σαλαμίνας, παρά το γεγονός ότι οι τάφοι βρέθηκαν συλημένοι, εντοπίστηκαν έξω από την είσοδό τους πλούσια και εντυπωσιακά κτερίσματα.  Ανάμεσα σε αυτά περιλαμβάνονται αγγεία (μερικά από τα οποία φέρουν την επιγραφή «ελαίου» και μας θυμίζουν τους αμφορείς «μέλιτος και αλείφατος» που αναφέρει ο Όμηρο), σκεύη (όπως κρατευτές και οβελοί), όπλα (όπως το αργυρόηλον ξίφος του Τάφου 3), πολυτελή έπιπλα, καθώς και ίχνη αρμάτων και ιπποσκευές αλόγων που θυσιάζονταν επί τόπου.

Τα πιο εντυπωσιακά κτερίσματα της Σαλαμίνας βρέθηκαν στον Τάφο 79 και περιλαμβάνουν κεραμική (ανάμεσα στα άλλα βρέθηκαν και πιάτα που περιείχαν υπολείμματα τροφής), μεγάλοι χάλκινοι λέβητες, ένας ελεφάντινος και ένας επάργυρος θρόνος, μια ελεφάντινη κλίνη (κρεβάτι), ίχνη αρμάτων και τα εξαρτήματά τους. 

Πανσπερμία

Η «πανσπερμία» είναι ένα ταφικό έθιμο το οποίο εντοπίστηκε στα «Τζιελλάρκα», μια περιοχή με τάφους απλών θνητών στη Σαλαμίνα.  Συγκεκριμένα, στα Τζιελλάρκα ανασκάφηκαν μερικές πυρές σε δρόμους τάφων.  Αυτές περιείχαν μικρά αγγεία, πήλινα ειδώλια, πήλινα διακοσμητικά (π.χ. πήλινες ροζέττες) απανθρακωμένα φρούτα (π.χ. σύκα, σταφύλια, αμύγδαλα) και δημητριακά, θαλάσσια όστρακα κ.λπ.  Τα είδη αυτά προσφέρονταν στον νεκρό.

Αυτή είναι η πρώτη μαρτυρία ύπαρξης του ελληνικού εθίμου της «πανσπερμίας» ή «πανκαρπίας» στην Κύπρο.  Η προσφορά δώρων σε πυρά προς τον νεκρό πιθανόν να μεταφέρθηκε από Έλληνες αποίκους κατά τον 8^ο και 7^ο αι. π.Χ.  Το έθιμο αυτό επέζησε στο σύγχρονο ελληνικό κόσμο ως προσφορά καρπών κατά τα μνημόσυνα, τα γνωστά μας «κόλλυβα».

 Θυσίες αλόγων

 Στη «βασιλική» Νεκρόπολη της Σαλαμίνας σε αρκετούς τάφους ανευρέθηκαν οστά αλόγων και υπολείμματα αρμάτων.  Τα ευρήματα αυτά φανερώνουν ότι ο νεκρός και τα κτερίσματά του μεταφέρονταν στον τάφο με άρμα που έσερναν άλογα.  Στη συνέχεια ο νεκρός τοποθετούνταν στον νεκρικό θάλαμο μαζί με μερικά κτερίσματα, ενώ στο «δρόμο» παρέμεναν κάποια άλλα κτερίσματα.  Ύστερα θυσιάζονταν τα άλογα και ο χώρος του δρόμου καλυπτόταν με σωρούς από χώμα. 

Σε μερικές περιπτώσεις, στη Νεκρόπολη της Σαλαμίνας πάλι, εντοπίστηκαν άλογα που είχαν θαφτεί ζωντανά.  Για παράδειγμα, στον Τάφο 2 ανασκάφηκε ο σκελετός ενός αλόγου που βρήκε το θάνατο σε μια αγωνιώδη στάση, την ώρα που προσπαθούσε να ελευθερωθεί.  Το κεφάλι του βρέθηκε σε οριζόντια θέση, με τεντωμένο λαιμό και με γονατιστά τα δύο μπροστινά του πόδια.  Αυτή η εναγώνια προσπάθεια του αλόγου να απελευθερωθεί ενέπνευσε αργότερα το ζωγράφο Γιώργο Σκοτεινό να δημιουργήσει μερικούς πίνακες όπου η αγωνία του αλόγου για ελευθερία ταυτίζεται με τον αγώνα του κυπριακού λαού για απελευθέρωση. 

Ανθρωποθυσίες

Μέσα στον κύκλο των ταφικών εθίμων που έχουν εντοπιστεί στην αρχαϊκή Κύπρο περιλαμβάνεται και η ανθρωποθυσία, εντασσόμενη μέσα στα πλαίσια ταφής προσώπων που ανήκαν σε ανώτερα κοινωνικά στρώματα.  Στην περίπτωση αυτή οι δούλοι θυσιάζονταν, για να ακολουθήσουν τους κυρίους τους στον Άδη.

Συγκεκριμένα, κατά τις ανασκαφές του Τάφου 2 στη Νεκρόπολη της Σαλαμίνας εντοπίστηκαν δύο ανθρώπινοι σκελετοί.  Από αυτούς ο ένας ήταν αρκετά καταστραμμένος, αλλά ο άλλος σωζόταν ολόκληρος με τα χέρια δεμένα μπροστά στο σώμα του.  Το εύρημα αυτό θυμίζει τη ραψωδία Ψ της Ιλιάδας, όπου ο Αχιλλέας σκότωσε δώδεκα νεαρούς Τρώες πάνω στην πυρά του φίλου του, του Πατρόκλου.

Αρματα

Ένα από τα χαρακτηριστικά φαινόμενα της κυπριακής κοινωνίας κατά την Αρχαϊκή εποχή είναι ο συντηρητισμός που χαρακτήριζε διάφορους τομείς της ζωής των Κυπρίων, όπως η θρησκεία, οι πολιτικοί θεσμοί, η πολεμική τεχνική, τα ταφικά έθιμα, η γραφή αλλά και η τέχνη. 

Οι Κύπριοι διατήρησαν το μυκηναϊκό υπόστρωμα του πολιτισμού τους με εμμονή.  Αυτό φαίνεται από τη διατήρηση θεσμών (όπως ήταν το πολίτευμα της βασιλείας) τη διατήρηση ομηρικών ταφικών εθίμων, παλιών θρησκευτικών παραδόσεων και των ελληνικών επιδράσεων στην τέχνη, καθώς και από τη χρήση πολεμικών μέσων, όπως το πολεμικό άρμα, (Φ1) από τη χρήση της κυπροσυλλαβικής γραφής κ.ά.

Αυτό υπαγορεύθηκε από τη γεωγραφική θέση του νησιού (η Κύπρος βρίσκεται αποκομμένη από την Ελλάδα και πολύ κοντά στην Ανατολή) καθώς και την υποταγή των Κυπρίων σε ξένους μονάρχες της Ανατολής.  Αυτά τα  δεδομένα οδήγησαν τους Κυπρίους σε στάση αυτοάμυνας, για να διατηρήσουν την εθνική πολιτιστική τους ταυτότητα.

Πολεμικό άρμα: Στην Κύπρο το πολεμικό άρμα συνέχισε να βρίσκεται σε χρήση μέχρι τον 5^ο αι. π.Χ., ενώ στην Ελλάδα είχε εγκαταλειφθεί από τον 7^ο αι. π.Χ. και είχε αντικατασταθεί με τη φάλαγγα των οπλιτών.

Πηγές:

1. Στυλιανού Παναγιώτης (1997): «Τα αρχαία βασίλεια» σ. 465-618 εις Ιστορία της Κύπρου, τόμος Β΄: Αρχαία Κύπρος, Επιμ. Παπαδόπουλλου Θ., Ίδρυμα Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄ –  Γραφείο Κυπριακής Ιστορίας, Λευκωσία.
2. Καραγιώργης Β. (2002): Κύπρος, το σταυροδρόμι της Ανατολικής Μεσογείου, 1600-500 π.Χ., Εκδόσεις Καπόν, Αθήνα.