Ελιά Λευκωσίας
Ελιά Λευκωσίας- Elia Lefkosias. Xωριό της επαρχίας Λευκωσίας, στη γεωγραφική περιφέρεια της Μόρφου. Βρίσκεται περί τα 49 χμ. νοτιοδυτικά της πρωτεύουσας Λευκωσίας και περί τα 12 χμ. νοτιοδυτικά της κωμόπολης Μόρφου. Γειτονεύει με μερικά άλλα αμιγή τουρκοκυπριακά χωριά, όπως το Αγκολέμι και τα Καζιβερά, αλλά και με μεικτά όπως το Καλό Χωριό, το Περιστερωνάρι και η Λεύκα. Το χωριό είναι γνωστό ως Ελιά της Λεύκας.
Η Ελιά είναι κτισμένη μεταξύ δυο ποταμών, εκείνου της Ελιάς στ’ ανατολικά και του Ατσά στα δυτικά, σε μέσο υψόμετρο 100 μέτρων. Το καμπίσιο τοπίο του χωριού είναι διαμελισμένο από το ποτάμιο σύστημα του ποταμού της Ελιάς. Από γεωλογικής απόψεως, στη διοικητική έκταση του χωριού κυριαρχούν οι άμμοι, οι αμμώδεις μάργες και οι άργιλοι της Πλειστόκαινης γεωλογικής περιόδου, καθώς και οι πρόσφατες αλλουβιακές αποθέσεις. Πάνω στα πετρώματα αυτά αναπτύχθηκαν προσχωσιγενή εδάφη και ερυθρογαίες.
Η μέση ετήσια βροχόπτωση στην περιοχή του χωριού κυμαίνεται γύρω στα 300 χιλιοστόμετρα. Πριν από την τουρκική εισβολή του 1974 καλλιεργούνταν τα εσπεριδοειδή (κυρίως πορτοκάλια, μανταρίνια και γκρέιπφρουτ), τα σιτηρά και λίγες ελιές.
Αρκετά ανεπτυγμένη, πριν από την τουρκική εισβολή, ήταν και η κτηνοτροφία του χωριού. Το 1973 εκτρέφονταν από 188 κτηνοτρόφους 2.751 πρόβατα, 644 κατσίκες, 42 βόδια, 66 αγελάδες και 3.810 πουλερικά.
Από συγκοινωνιακής απόψεως, το χωριό συνδέεται οδικά με το χωριό Πέτρα (που βρίσκεται περί τα 3 χμ. στα νότια) και με το χωριό Καζιβερά (που βρίσκεται περί τα 4,5 χμ. στα βόρεια). Συνδέεται επίσης με τον παραλιακό δρόμο Πύργου - Καραβοστασίου - Μόρφου.
Η γειτνίαση του χωριού με το μεταλλείο της Σκουριώτισσας και τις μεταλλευτικές εγκαταστάσεις του Ξερού, συνέβαλε στη σταθερή αύξηση του πληθυσμού του. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, οι πλήρεις απογραφές πληθυσμού έχουν ως ακολούθως:
Χρονολογία Κάτοικοι
1881 331
1891 355
1901 359
1911 423
1921 437
1931 465
1946 594
1960 851
1973 1.081
Κατά την απογραφή του 1973, φάνηκε ότι η Ελιά ήταν το πρώτο σε πληθυσμό τουρκοκυπριακό χωριό της γεωγραφικής περιφέρειας Μόρφου και το τρίτο στην επαρχία Λευκωσίας, μετά τα χωριά Λουρουτζίνα και Κιόνελι.
Ιστορικά στοιχεία
Ωστόσο, αρχικά το χωριό εκατοικείτο από Έλληνες Κυπρίους, και τούτο αποδεικνύεται από το γεγονός ότι υφίστατο, και μάλιστα με την ίδια ονομασία, τουλάχιστον από την εποχή της Φραγκοκρατίας, δηλαδή αρκετά πριν έλθουν οι Τούρκοι στην Κύπρο. Σε μεσαιωνικούς χάρτες το χωριό είναι σημειωμένο με την ονομασία Aglia. Εξάλλου, τούτο αναφέρεται και από τον μεσαιωνικό χρονογράφο Λεόντιο Μαχαιρά στο Χρονικόν του, ως ένα από τα χωριά που ο τουρκοπουλιέρης Θιβάλτ Μπελφαράτζ (Thibald Belfarage) ζητούσε από τον βασιλιά της Κύπρου Πέτρο Β' να του δοθούν, ως αντάλλαγμα για τις υπηρεσίες που είχε προσφέρει κατά τη διάρκεια του πολέμου εξαιτίας της εισβολής των Γενουατών, το 1373 - 74. Όπως γράφει ο Μαχαιράς, ο Μπελφαράτζ κατείχε ήδη το γειτονικό χωριό Πέτρα, αλλά ἐπεθύμαν πολλά νά ἒχη τό χωργιόν Ἐλίαν καί ὀλίγον ἒμεινεν καί δέν τήν ἐπῆρεν... Ὁ ρήγας ἐπρουμούτιασε [=υποσχέθηκε] νά τοῦ δώσῃ τήν Ἐλίαν, διότι ἦτον κοντά’ ς τό χωργιόν του, τό λεγόμενον Πέτρα...
Το χωριό, ως φέουδο, θα πρέπει να ήταν αρκετά σημαντικό κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, αφού κατέβαλε τόσες προσπάθειες ο ευγενής Θιβάλτ Μπελφαράτζ να το αποκτήσει, όπως γράφει ο χρονογράφος Λεόντιος Μαχαιράς.
Ο ντε Μας Λατρί περιλαμβάνει το χωριό μεταξύ των βασιλικών κτημάτων κι αναφέρει ότι τούτο αργότερα είχε περιέλθει στην κατοχή του Δημητρίου Παλαιολόγου, αδελφού του ιερωμένου ιστορικού Στέφανου Λουζινιανού.
Ως βασιλική ιδιοκτησία κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, και προφανώς ως κρατική κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας που ακολούθησε, θα πρέπει να είχε κατασχεθεί μετά την κατάκτηση της Κύπρου από τους Τούρκους, κι αυτό αποτέλεσε την απαρχή για τον σταδιακό εκτουρκισμό της Ελιάς, που παρουσιάζεται τελικά ως χωριό αμιγώς τουρκοκυπριακό.
Κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας, φαίνεται ότι το τουρκικό στοιχείο είχε επικρατήσει σταδιακά, αφενός με τον φαινομενικό εξισλαμισμό αρκετών κατοίκων του (λινοβάμβακοι) και αφετέρου με τη μετοίκηση άλλων από τους Έλληνες στο γειτονικό χωριό Πέτρα. Ότι στο χωριό κατοικούσαν λινοβάμβακοι, αποδεικνύεται από τη διατήρηση του ελληνικού του ονόματος, αλλά και των ελληνικών ονομασιών αρκετών τοπωνυμίων της Ελιάς, όπως οι τοποθεσίες Ασπρόχωμαν, Καταραμένος, Πλευρά, που βρίσκονται στην περιοχή του. Αξίζει ακόμη να σημειωθεί ότι μέχρι και πρόσφατα διετηρείτο η εκκλησία του χωριού, αφιερωμένη στον άγιο Γεώργιο, την οποία αναφέρουν ο Τζέφρυ και ο Γκάννις. Η εκκλησία ήταν κάποτε ζωγραφισμένη με αγιογραφίες, όμως περί το 1935 απέμεναν απ' αυτές μόνο η Κοίμηση της Θεοτόκου πάνω από τη βόρεια θύρα, καθώς και κομμάτια τοιχογραφιών στην κόχη του ιερού. Ένα άλλο μνημείο που διετηρείτο στο χωριό, πιθανότατα της εποχής της Φραγκοκρατίας αλλά ανακαινισμένο από τους Τούρκους, είναι μια ωραία βρύση κτισμένη σε μορφή μονότρουλλης εκκλησίας, με δυο πέτρινες υδρορρόες.
Το χωριό πήρε την ελληνική του ονομασία από το ομώνυμο δέντρο της ελιάς. Οι Τούρκοι σε μια προσπάθεια παραποίησης της ιστορίας και των γεωγραφικών δεδομένων, μετονόμασαν το χωριό σε Doganci, που σημαίνει πωλητής γερακιών.
Πηγή
Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια
Φώτο Γκάλερι
