Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Έτσι λέγεται στην Κύπρο το καφενείο, χώρος που απαντάται τόσο στις γειτονιές (στους μαχαλλάδες) των πόλεων, όσο και σε όλα τα χωριά, στον οποίο σερβίρονται καφές και άλλα ζεστά ή κρύα ροφήματα.

Ο καφενές, σαν δημόσιος χώρος συγκέντρωσης αποκλειστικά των αντρών, διαδραμάτισε για πολλά χρόνια πρωταγωνιστικό κοινωνικοοικονομικό ρόλο στην κοινότητα. Έστω και μικρός καφενές υπάρχει σε όλα τα χωριά, ενώ περισσότερους του ενός καφενέδες έχουν τα μεγαλύτερα χωριά. Στα μεικτά χωριά υπήρχαν χωριστοί καφενέδες τούρκικοι κι ελληνικοί, χωρίς βέβαια ο διαχωρισμός να είναι απόλυτος αφού πολύ συχνά οι μεν επισκέπτονταν τους καφενέδες των δε. Γενικά, στα χωριά ο καφενές ή οι καφενέδες βρίσκεται ή βρίσκονται πάντοτε στην κεντρική πλατεία ή στον κεντρικό δρόμο, στην καρδιά του χωριού. Πολύ συχνά κι η περιοχή στην οποία βρίσκονται, λέγεται καφενέδες.

Ο καφενές είναι ο χώρος συγκέντρωσης μόνο των αντρών. Συγκεντρώνονται σ’ αυτόν τα χαράματα, προκειμένου να ξεκινήσουν απ' εκεί για τις εργασίες τους, αλλά και το βράδυ, όταν θα επιστρέψουν από τις εργασίες τους κι αφού πάρουν ήδη το δείπνο στο σπίτι τους. Όμως συχνά ο καφενές παραμένει ανοικτός και καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας, οπότε συγκεντρώνονται εκεί οι γηραιότεροι ή και άλλοι που για οποιοδήποτε λόγο δεν έχουν εργασία (όταν, για παράδειγμα, ο κακός καιρός δεν επιτρέπει τη μετάβαση και την εργασία στα χωράφια). Ακόμη, σε μικρά χωριά απαντώνται καφενέδες που λειτουργούν ταυτόχρονα και σαν μικρά μπακκάλλικα, δηλαδή καταστήματα με περιορισμένο αριθμό αγαθών προς πώληση.

Κατά τη διάρκεια της ημέρας, όταν ο ιδιοκτήτης του καφενέ, ο καφετζής, δυνατό να είναι απασχολημένος στα δικά του κτήματα ή σε άλλες εργασίες, τότε στον καφενέ εργάζεται γυναίκα, η σύζυγός του, η καφετζ'ίνα, όταν αυτή είναι μεσόκοπη ή ηλικιωμένη, αλλά ουδέποτε όταν είναι νέα γιατί, όπως ήδη έχει λεχθεί, εκεί συγκεντρώνονται μόνο άντρες.

Στον παραδοσιακό καφενέ σερβίρονται κυρίως ροφήματα από βότανα του βουνού (όπως τσάι σπατζ'ιά), φυσικά καφέδες, ενώ παλαιότερα καπνίζονταν ναργιλέδες. Σερβίρονται βέβαια και αρκετά άλλα, όπως το λοκκούμιν ή λίζον που μέχρι σχεδόν πρόσφατα ήταν το κύριο κεραστικό σε ξένους επισκέπτες, η αφρόζα ως δροσιστικό, φυσικά αναψυκτικά, σπανιότερα δε και οινοπνευματώδη, πάντοτε όμως τοπικά (όπως ζιβάνα ή ζιβανία, κρασί και κονιάκκι), μαζί με ξηρούς καρπούς.

Σαν αρχιτεκτονικός χώρος, ο καφενές δεν είναι τίποτα το σημαντικό. Συνήθως είναι ένα μεγάλο δωμάτιο, με είσοδο από τον δρόμο ή την πλατεία, όπου υπάρχουν τραπέζια και καρέκλες, τσιμινιά (και αργότερα μεγάλη σόπα πετρελαίου στη μέση) κυρίως στα ημιορεινά και ορεινά, και με τον πάγκο, το ουντζ'ιάκκι και τα λοιπά σύνεργα του καφετζή στο βάθος. Σπανίως υπάρχουν βοηθητικοί χώροι όπως κουζίνα, αποχωρητήριο. Κατά τους καλοκαιρινούς μήνες τα τραπέζια κι οι καρέκλες απλώνονται έξω από το καφενείο, στον δρόμο ή στην πλατεία. Το ίδιο συμβαίνει και κατά τις χειμωνιάτικες κι ανοιξιάτικες μέρες κατά τις οποίες υπάρχει ηλιοφάνεια κι επιζητείται η ζεστασιά στον ήλιο.

Σε παλαιότερες εποχές, όταν δεν υπήρχαν τα σύγχρονα μέσα ψυχαγωγίας (ραδιόφωνο, τηλεόραση) ούτε τα σύγχρονα μέσα επικοινωνίας, ο ρόλος του καφενέ στα κυπριακά χωριά ήταν ιδιαίτερα σημαντικός. Ήταν ο μοναδικός χώρος ψυχαγωγίας των αντρών, όπου έπαιζαν χαρτιά ή τάβλι ή και άλλα παραδοσιακά παιγνίδια, ή και απλώς συζητούσαν ή έλεγαν ιστορίες και παραμύθια, ιδίως τις ατέλειωτες νύχτες του χειμώνα κατά τις οποίες τίποτα άλλο δεν είχαν να κάμουν, δεδομένου ότι οι οποιεσδήποτε εργασίες τους τερματίζονταν με τη δύση του ήλιου αφού δεν υπήρχε ούτε ηλεκτρικό ρεύμα. Τα διάφορα παιγνίδια καθώς και το χαρτοπαίγνιο, διεξάγονταν πολύ συχνά χωρίς χρήματα γιατί δεν υπήρχαν. Έπαθλα ήταν τοπικά προϊόντα (σταφίδες, αθάσια, καρύδια κλπ.).

Όταν, κατά τις ατέλειωτες περιοδείες τους στην ύπαιθρο, οι καραγκιοζοπαίκτες έφθαναν από το ένα χωριό στο άλλο, συνηθέστατα κατέλυαν στον καφενέ στον οποίο έδιναν τις παραστάσεις του καρακιόζη*. Τότε ο καφενές μετατρεπόταν στον κύριο χώρο ψυχαγωγίας ολόκληρου του χωριού, με την προσέλευση στις παραστάσεις και παιδιών και γυναικών. Για λίγα χρόνια, μετά τον δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο, σε διάφορους καφενέδες δίνονταν και κινηματογραφικές παραστάσεις. Ιδίως κατά τα χρόνια του πολέμου, οι περισσότεροι καφενέδες είχαν αρχίσει να προμηθεύονται και ραδιόφωνα, οπότε εκεί ακούγονταν κι απ' εκεί διοχετεύονταν στο χωριό οι ειδήσεις. Αργότερα, οι καφενέδες άρχισαν να προμηθεύονται και τηλεοράσεις (μειά το 1956), οπότε και πάλι αποτελούσαν σημαντικούς χώρους ψυχαγωγίας στα χωριά όπου κανένα σπίτι δεν είχε ακόμη προμηθευθεί συσκευή τηλεοράσεως. Αλλά και πιο πριν, όταν οι συγκοινωνίες ήταν προβληματικές, στον καφενέ του χωριού θα έφθανε τελικά (και με αρκετή καθυστέρηση) κάποια εφημερίδα αλλά και το ταχυδρομείο.

Στον καφενέ εξάλλου, γίνονταν δημοπρασίες, γίνονταν συγκεντρώσεις για συζήτηση των προβλημάτων της κοινότητας, γίνονταν οι αγοραπωλησίες και διευθετούνταν πολλά άλλα ζητήματα. Στον καφενέ όπου συναντιόνταν όλοι οι άντρες της κοινότητας, γίνονταν εκμισθώσεις, έκλειναν συμφωνίες, διευθετούνταν δάνεια, γίνονταν πληρωμές, συμφωνούνταν ακόμη και συνοικέσια. Συζητούνταν επίσης οικονομικά, εκκλησιαστικά, πολιτικά και, γενικά, όλα τα θέματα.

Όπως έχει λεχθεί, οι γυναίκες ποτέ δεν πήγαιναν για να καθίσουν στον καφενέ, εκτός μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις (καρακιόζης, κινηματογράφος). Μάλιστα, όταν μετακινούνταν μέσα στο χωριό, φρόντιζαν να μην περνούν από τους δρόμους όπου υπήρχαν οι καφενέδες αλλά χρησιμοποιούσαν άλλους δρόμους, ιδίως οι νεότερες. Όταν οι άντρες βρίσκονταν στους καφενέδες, οι γυναίκες συνήθως συγκεντρώνονταν στις γειτονιές τους όπου έπλεκαν και συζητούσαν.

Χώρος συγκέντρωσης όλων σχεδόν των αντρών του χωριού, γινόταν ο καφενές και κατά τις Κυριακές και τις γιορτές, όμως πάντοτε μετά το τέλος της θείας λειτουργίας. Γενικά μπορούμε να πούμε ότι ο καφενές απετέλεσε, για πολλά χρόνια, το επίκεντρο της ζωής του χωριού. Σήμερα έχει σχεδόν χάσει πλέον αυτό του τον ρόλο.