Κατωμηλιά
Μεσαιωνικός οικισμός της Κύπρου που αναφέρεται από το χρονογράφο Λεόντιο Μαχαιρά (Χρονικόν, παρ. 700) ως το χωριό από το οποίο καταγόταν ο επαναστάτης ρήγας Αλέξης: ...καί τήν αυτήν ἡμέραν [12 Μαϊου1427] ἐφουρκίσαν [=απαγχόνισαν] τόν ρέ Ἀλέξην, καθώς ἄνωθεν δηλοῖ ὁ ποῖος ἧτον ἀγελάρχης... πάροικος ἀπέ τό χωργιόν τῆς Κατομηλίας...
Δεν είναι γνωστό πού βρισκόταν το μεσαιωνικό αυτό χωριό. Ο Σ. Μενάρδος (Τοπωνυμικαί καί Λαογραφικαί Μελέται, «Τοπωνυμικόν τῆς Κύπρου», Λευκωσία, 1970, σ. 43) υποθέτει ότι πρόκειται περί του χωριού Μια Μηλιά, στα βορειοανατολικά της πρωτεύουσας Λευκωσίας. Αντίθετα ο Ν. Κληρίδης (Χωριά καί Πολιτεῖες τῆς Κύπρου, 1961, σ. 167) υποστηρίζει ότι ο ρε Αλέξης καταγόταν από το χωριό Μηλιά της επαρχίας Αμμοχώστου, κοντά στο Λευκόνοικο. Στηρίζει, πιθανότατα, την άποψή του σε άλλο χωρίον του Μαχαιρά (Χρονικόν, παρ. 696) που αναφέρει ότι ο επαναστάτης Αλέξης είχε ως έδρα του το γειτονικό προς τη Μηλιά χωριό Λευκόνοικο. Η Μηλιά βρίσκεται πράγματι σημειωμένη σε παλαιούς χάρτες ως Melia, ενώ η Μια Μηλιά ως Miamida.
Επειδή πέρα από την πενιχρή αναφορά του Λεοντίου Μαχαιρά δεν υπάρχουν άλλα στοιχεία για τον οικισμό αυτό, δεν μπορούμε να τον ταυτίσουμε με απόλυτη βεβαιότητα. Η υπόθεση του Ντώκινς, μεταφραστή του Μαχαιρά στην αγγλική, ότι το όνομα του χωριού σημαίνει Εκατό Μηλιές, δεν φαίνεται να ευσταθεί. Αντίθετα το πρώτο συνθετικό Κάτω είναι συνηθισμένο στις ονομασίες κυπριακών χωριών και τοπωνυμίων. Εάν, εξάλλου, το όνομα του χωριού σήμαινε Εκατό Μηλιές, ο Λ. Μαχαιράς δεν θα έγραφε της Κατομηλίας αλλά των Κατομηλίων.
Μια άλλη υπόθεση, που και πάλι δεν μπορεί να υποστηριχθεί με βεβαιότητα, είναι ότι η αναφερόμενη Κατωμηλιά ήταν το χωριό Κάτω Μύλος της Λεύκας, που κατά τον ντε Μας Λατρί ήταν βασιλικό φέουδο κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας
Η τοποθεσία στην οποία ευρισκόταν το χωριό αυτό παραμένει άγνωστη. Υπάρχει, ωστόσο, τοπική παράδοση στην περιοχή του χωριού Γερακιές (γεωγραφική περιοχή Μαραθάσας), ότι στην περιοχή εκείνη υπήρχαν κάποτε δύο γειτονικά χωριά με τα ονόματα Κάτω Μηλιά και Πάνω Μηλιά, όπως επίσης και άλλα χωριά με τα ονόματα Άγιος Νικόλαος και Κατσιπούμπουρος. Ο Άγιος Νικόλαος μνημονεύεται πράγματι από τον Εστιέν ντε Λουζινιάν που αναφέρει τον οικισμό ως San Nicolo di Gerrades (=Άγιος Νικόλαος των Γερακιών), επιβεβαιώνοντας την τοπική παράδοση. Ο Άγιος Νικόλαος ανήκε, όπως λέγει, στο θρησκευτικό τάγμα των Δομινικανών. Για τα υπόλοιπα χωριά δεν υπάρχουν πληροφορίες σε γραπτές πηγές.
Εάν όμως τα χωριά Κάτω Μηλιά και Πάνω Μηλιά ευρίσκοντο πράγματι στην περιοχή της Μαραθάσας, τότε είναι πολύ πιθανό το ένα από αυτά να ήταν η γενέθλια γη του ρήγα Αλέξη. Όπως μαρτυρείται από τον Λεόντιο Μαχαιρά, ο Αλέξης ευρισκόταν στην υπηρεσία του τότε βασιλιά της Κύπρου Ιανού. Φυσικό συνεπώς θα ήταν ο βασιλιάς να αντλούσε το ανθρώπινο δυναμικό του από χωριά που αποτελούσαν δική του ιδιοκτησία, και όχι από άλλα. Γνωρίζουμε δε επίσης ότι οι Μαραθάσες (το όνομα στην πληθυντικό κατά τα Μεσαιωνικά Χρόνια) ήταν δύο περιοχές εκ των οποίων η μία αποτελούσε βασιλική ιδιοκτησία (δες λήμμα Μαραθάσα). Άρα λοιπόν, η Κάτω Μηλιά θα ευρισκόταν μάλλον στη βασιλική Μαραθάσα, αν και οι Γερακιές μαρτυρούνται ότι ανήκαν στην ιδιοκτησία του κόμητα ντε Ρουχάς (Μόρφου), ανήκαν δηλαδή στη δεύτερη από τις δύο Μαραθάσες (η μαρτυρία από τον χρονικογράφο Γεώργιο Βουστρώνιο).
Απορρίψαμε και απορρίπτουμε τις εκφρασθείσες κατά καιρούς απόψεις από διάφορους μελετητές, ότι η αναφερόμενη από τον Λεόντιο Μαχαιρά Κατομηλία ήταν ίσως το χωριό Μηλιά της Αμμοχώστου ή η Μια Μηλιά της Λευκωσίας, ή άγνωστος οικισμός με το όνομα Εκατό Μηλιές τον οποίο εισηγήθηκε ο μελετητής και εκδότης του Μαχαιρά R.M. Dawkins. Υποστηρίζουμε ότι, σαφώς, το όνομα του χωριού είναι σύνθετο, από τις λέξεις Κάτω και Μηλιά και αυτή η Κάτω Μηλιά ή και Κατωμηλιά πιθανότατα ευρισκόταν στην περιοχή της Μαραθάσας.