Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Διοικητική περιφέρεια στην Οθωμανική αυτοκρατορία, διαμέρισμα επαρχίας, έδρα του καδή ή κατή (qadi), δηλαδή του ιεροδικαστή, και του μουδίρη, δηλαδή του έπαρχου ή τοπάρχη. Δεν είναι γνωστό πότε εφαρμόστηκε στην Κύπρο η διαίρεσή της σε κατηλλίκια. Το 1777, σύμφωνα με τον αρχιμανδρίτη Κυπριανό (Ἱστορία Χρονολογική τῆς Νήσου Κύπρου, Λευκωσία, 1933, σσ. 489 - 490) υπήρχε στην Κύπρο η ακόλουθη διοικητική διαίρεση:

Η Λευκωσία, ως πρωτεύουσα του νησιού και κέντρο της διοίκησης, δεν ανήκει σε καμιά επαρχία ή διαμέρισμα. Το καθεστώς αυτό θα το διατηρήσει μέχρι το τέλος της Τουρκοκρατίας. Θα είναι η έδρα του Τούρκου κυβερνήτη της Κύπρου, του ανώτερου καδή της Κύπρου, του μουλλά και του Ορθόδοξου αρχιεπισκόπου.

Η Κύπρος ήταν τότε χωρισμένη σε τέσσερις επαρχίες και δεκαεπτά κατηλλίκια, ως εξής:

1. Επαρχία Λευκωσίας: Μεσαορία, Αμμόχωστος και Καρπασία, Ορεινή, Κυθρέα.
2. Επαρχία Πάφου: Πάφος, Κούκλια, Χρυσοχού, Αυδήμου.
3. Επαρχία Λάρνακας: Λάρνακα, Λεμεσός και Επισκοπή, Κοιλάνι.
4. Επαρχία Κερύνειας: Κερύνεια, Μόρφου και Πεντάγυια, Λεύκα.

Για τα έτη 1825 και 1832 πολύ χρήσιμη πηγή για τη διοικητική διαίρεση της Κύπρου αποτελούν οι φορολογικοί πίνακες της Αρχιεπισκοπής Κύπρου (βλ. Th. Papadopoullos, Social and Historical Data on Population, [1570 - 1881], Cyprus Research Centre, Texts and Studies of the History of Cyprus, I , Nicosia, 1965, σσ. 115-214). Σύμφωνα με τους πίνακες αυτούς η Κύπρος το 1825 ήταν χωρισμένη σε 12 κατηλλίκια ή καζάδες (εκτός της Λευκωσίας) ως εξής: Λάρνακα, Λεμεσός, Κοιλάνι, Πάφος, Χρυσοχού, Λεύκα, Μόρφου, Ορεινή, Κυθρέα, Κερύνεια, Μεσαορία, Καρπασία. Το 1832 αναφέρονται τα ίδια με τις ακόλουθες τροποποιήσεις: Η Πάφος αναφέρεται μαζί με τα Κούκλια, η Λεμεσός μαζί με την Επισκοπή, το Κοιλάνι μαζί με την Αυδήμου και το Καρπάσι μαζί με την Αμμόχωστο.

Το 1841 έγινε απογραφή του πληθυσμού της Κύπρου από τον μουχασίλη ή κυβερνήτη του νησιού Talaat Efendi. Όπως έδειξε η απογραφή εκείνη, ο πληθυσμός ανερχόταν τότε στις 108.600 κατοίκους, από τους οποίους 73.200 ήσαν Έλληνες, 33.300 Τούρκοι και 2.100 Καθολικοί, Μαρωνίτες και Αρμένιοι. Η Κύπρος παρουσιάζεται χωρισμένη σε 12 επαρχίες εκτός της Λευκωσίας, αναφέρονται δε και οι πρωτεύουσες αυτών των επαρχιών. Μερικές επαρχίες είναι συνδεδεμένες μεταξύ τους με ενιαία διοίκηση, όπως φαίνεται πιο κάτω:

(Πηγή: Th. Papadopoullos, ένθ.αν., σσ. 61-2).

To 1845 ο Άγγλος πρόξενος Niven Kerr δίνει την πιο πάνω διαίρεση παρουσιάζοντας επιπρόσθετα ως συνδεδεμένες τη Λεμεσό με την Επισκοπή, τη Λεύκα με τη Σολέα, την Αμμόχωστο με το Καρπάσι και τη Μόρφου με τη Μαραθάσα (Hill, IV, σ. 7, σημ. 2). Τον επόμενο χρόνο φαίνεται ότι έγιναν πάλι κάποιες μικρές μεταβολές στη διοικητική διαίρεση της Κύπρου, όπως προκύπτει από τις πληροφορίες του υποπροξένου της Ελλάδας στην Κύπρο Δ. Μαργαρίτη, που αναφέρονται στα έτη 1846 - 8. Σύμφωνα με τον Μαργαρίτη η Κύπρος ήταν χωρισμένη σε 12 επαρχίες εκτός της πρωτεύουσας Λευκωσίας, ο δε κατάλογος του Talaat Efendi παραμένει βασικά ο ίδιος, αλλά απουσιάζουν η Αυδήμου, τα Κούκλια και η Τηλλυρία (Δ. Μαργαρίτου, Περί Κύπρου Διατριβή,  Ἀθήνησι, 1849, σσ. 13 - 29).

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η έκθεση του Έλληνα προξένου Γ.Σ. Μενάρδου της 25.3.1869, η οποία βασίζεται σε στοιχεία του 1862. Σύμφωνα μ' αυτήν, η Κύπρος χωριζόταν σε 16 επαρχίες ή κατηλλίκια, εκτός της Λευκωσίας, τα οποία διοικούνταν από 12 μόνο μουδίρες, διότι τα 4 ήσαν συνδεδεμένα με άλλα 4, ανά δύο, δηλαδή η Πάφος με την Αυδήμου, το Κοιλάνι με την Επισκοπή, η Μόρφου με τη Λεύκα και η Χρυσοχού με τα Κούκλια. Η Λευκωσία είχε 6.334 Έλληνες κατοίκους, 8.666 Τούρκους και 150 Δυτικούς. Η συνοπτική εικόνα που αντλούμε από την εν λόγω έκθεση είναι αυτή που δίνεται στον πιο κάτω πίνακα.

(Πηγή: Θ. Παπαδόπουλλου, Προξενικά   Ἔγγραφα τοῦ  ΙΘ' αἰῶνος, Κέντρον Επιστημονικών Ερευνών, Πηγαί και Μελέται της Κυπριακής Ιστορίας, VIII, Λευκωσία, 1980, σσ. 252 - 3).

Στην τελευταία δεκαετία της Τουρκοκρατίας η Κύπρος παρουσιάζεται διαιρεμένη σε 6 επαρχίες (qaimaqamliks) με επικεφαλής ένα καϊμακκάμη, δηλαδή υποδιοικητή, που έφερε το βαθμό του συνταγματάρχη, και σε 17 καζάδες ή κατηλλίκια, όπως φαίνεται στον παρατιθέμενο χάρτη της Κύπρου και στο επεξηγηματικό υπόμνημα.

Πηγές:

(1) R.  Η. Lang, Cyprus: Its History, its present Resources, and future Prospects, London, 1878. Χάρτης.

(2) Sir  Η. Luke, Cyprus under the Turks, London, 1921, repr. 1969. Χάρτης.

(3) Sir G. Hill, A History of Cyprus, vol.  IV, Cambridge, 1952, σσ. 6-8.

Από το 1872 και μετά, ενώ η διοικητική διαίρεση έμεινε αμετάβλητη, άλλαξε η ονομασία των επαρχιών και των διαμερισμάτων. Έτσι οι επαρχίες ονομάστηκαν καζάδες και τα διαμερίσματα ναχιέδες (nahiyehs). Με ορισμένες μικρές ως επί το πλείστον τροποποιήσεις, η διαίρεση που ίσχυε τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας διατηρήθηκε και κατά τα πρώτα χρόνια της Αγγλοκρατίας.

Β. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ