Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Τα έθιμα του Κατακλυσμού όπως γίνονται σήμερα, αποτελούν τεχνητή παραλλαγή του τρόπου με τον οποίο γίνονταν σε παλαιότερες εποχές. Οι δημοτικές αρχές κάθε παραθαλάσσιας περιοχής επενέβησαν για τουριστικούς κυρίως λόγους στην τέλεση των εθίμων και τα οργάνωσαν δημιουργώντας τοπικές παραδόσεις , με το Δήμο Λάρνακας να έχει τις τελευταίες δεκαετίες πρωταγωνιστικό ρόλο στην διοργάνωση αυτής της γιορτής. Η Λάρνακα επισήμως καθιέρωσε τη γιορτή αυτή ως Δημοτική Γιορτή στις 10 Ιουνίου 1918. 

 

Το αρχικό έθιμο

 Ο Αθανάσιος Σακελλάριος, ο θεμελιωτής της κυπριακής λαογραφικής έρευνας, που έζησε τον 19ο αιώνα, περιγράφει ως εξής τα έθιμα του Κατακλυσμού τότε: 

Κατά τήν ἡμέρα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος συγκεντρώνεται πλῆθος κόσμου εἰς τάς παραθαλασσίους περιοχάς, εἰς τόν Ἃιν Γιαλόν, όπως τον λέγουν τήν ἡμέραν αὐτήν. Ἀφοῦ νιφθοῦν εἰς τήν θάλασσαν, παραπλέουν διά λέμβων τήν ἀκτήν καθ' ὃλην τήν ἡμέραν διασκεδάζοντες δι’ ἐγχωρίων ὀργάνων καταβρεχόμενοι χάριν ἀστειότητος ἤ ρίπτοντες ὁ εἷς τόν άλλον εἰς τήν θάλασσαν.

 

Εἰς τά μεσόγεια μέρη τῆς Κύπρου ὅπου δέν ὑπάρχει ἡ θάλασσα, oἱ κάτοικοι καταφεύγουν εἰς τούς ποταμούς ἤ τά φρέατα καί διασκεδάζουσι βρεχόμενοι μεταξύ των. Εἰς τάς οἰκίας των συνηθίζουσι τήν ἡμέραν ἐκείνην νά βρέχωνται εἴτε διά τῆς καλουμένης πιτσίκλας, εἴτε δι’ ἀνθοδέσμης, εἴτε διά ποτηρίου χύνοντες μεταξύ των ὕδωρ. Τό νά μή βραχῇ τήν ἡμέραν ἐκείνην ὑπ' ἄλλου, δέν θεωρεῖται καλόν.

 

(Αθ. Σακελλαρίου, Τά Κυπριακά, τόμ. Α', ἐν Ἀθήναις, 1890, σσ. 702 - 703).

 

Τα ανθεστήρια  

Ο Κυριάκος  Χατζηιωάννου σχετίζει τη γιορτή του Κατακλυσμού προς τη γιορτή των αρχαίων Ανθεστηρίων (Κυρ. Π. Χατζηιωάννου, «Αἱ ἑορταί τοῦ Κατακλυσμοῦ ἐν Κύπρῳ καί ἡ καταγωγή των», Λαογραφία, Κ', 1962, σσ. 3 - 10).

 

Τα έθιμα του Κατακλυσμού έλκουν την καταγωγή τους από την αρχαιότητα και ανήκουν στην ομάδα των λεγομένων διαβατηρίων εθίμων. Διαβατήρια έθιμα καλούνται αυτά που τελούνται κατά την κρίσιμη διάβασή του ανθρώπου από μια κατάσταση σε άλλη, όπως π.χ. τα έθιμα του γάμου κατά τα οποία ο άνθρωπος μεταβαίνει από την τάξη των ελευθέρων στην τάξη των συζευγμένων. Επειδή ο άνθρωπος του λαού πιστεύει ότι πολλοί κίνδυνοι εμφωλεύουν κατά την κρίσιμη διάβαση του από μια παλαιά κατάσταση σε μια νέα, εκτελεί ορισμένα έθιμα, που αποσκοπούν στην ομαλή μετάβασή του. Ο άνθρωπος πρέπει να εισέλθει στη νέα κατάσταση καθαρός, με υγεία και ζωτικότητα. Μέσα για την κάθαρσή του από τα παλαιά μιάσματα αποτελούν το νερό (θαλάσσιο ή των πηγών), η φωτιά και ο συμβολικός θάνατος.

 

Στην περίπτωση των εθίμων του Κατακλυσμού, έχουμε εποχιακή διάβαση του ανθρώπου, δηλαδή μετάβασή του από την εποχή της άνοιξης προς την εποχή του καλοκαιριού. Η μετάβαση αυτή γίνεται κατά την 21η Ιουνίου οπότε έχουμε το θερινό ηλιοστάσιο, δηλαδή την μεγαλύτερη μέρα της χρονιάς. Ο άνθρωπος πρέπει να διαβεί από την εποχή της άνοιξης προς την εποχή του καλοκαιριού νέος, υγιής, γεμάτος δυναμικότητα. Η κάθαρση αυτή γινόταν παλαιότερα κατά την 21η Ιουνίου. Αργότερα ο Χριστιανισμός, που αντικατέστησε τις ειδωλολατρικές γιορτές, δεν μπόρεσε να εκριζώσει όλα τα παλαιά έθιμα του λαού, λόγω της πολύ μεγάλης δύναμης της παράδοσης.

 

Οι Χριστιανοί 

Γι’ αυτό το λόγο συμβιβάστηκε με αυτά, ειδικά όταν δεν έβλαπταν το δόγμα, ή τους έδωσε χριστιανικό περιεχόμενο.

 

Έτσι έχουμε συμβίωση των εθίμων του Κατακλυσμού με την γιορτή του Αγίου Πνεύματος. Επειδή το Άγιο Πνεύμα συνδέεται από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη με το υγρό στοιχείο, οι Χριστιανοί θεολόγοι καθόρισαν να γιορτάζεται κατά την ημέρα του αρχαίου Κατακλυσμού.

 

Είναι γνωστή η σχέση του Αγίου Πνεύματος με τον Βιβλικό κατακλυσμό και με τα νερά της βαπτίσεως του Χριστού από τον Ιωάννη τον Βαπτιστή. Το Άγιο Πνεύμα και στις δυο περιπτώσεις εμφανίζεται σαν περιστέρι. Η γιορτή του Αγίου Πνεύματος, όπως είναι γνωστό, τελείται πενήντα μέρες μετά την ανάσταση του Χριστού, δηλαδή είναι κινητή γιορτή. Η κίνηση αυτή της γιορτής μετέφερε τα αρχαιοελληνικά έθιμα του Κατακλυσμού λίγες μέρες νωρίτερα ή αργότερα από την 21η του Ιουνίου, χωρίς να αποκλείεται κάποτε και η ταύτιση των δυο γιορτών.

 

Η άνοιξη είναι εποχή της ανάστασης της φύσης και της βλάστησης. Αυτή η ανάσταση της φύσης γιορτάστηκε κατά τους αρχαίους χρόνους με διάφορες γιορτές θεών που ανασταίνονταν όπως ο Διόνυσος, ο Άδωνις, η Περσεφόνη κ.α. Έτσι έχουμε διάφορες γιορτές που συμβολίζουν την νεκρανάσταση, όπως τα Διονύσια, Ανθεστήρια, Αδώνια και άλλα. Όπως γράφτηκε προηγουμένως ο Χριστιανισμός έδωσε νέο περιεχόμενο σ' αυτές τις αρχαίες ελληνικές γιορτές. Έτσι η ανάσταση έδωσε νέο χριστιανικό περιεχόμενο στις γιορτές των αρχαίων.

 

Ο άνθρωπος του λαού πίστευε και πιστεύει ότι δεν είναι δυνατό μέσα σ' όλη αυτή την ανάσταση των πάντων, να μη ανασταίνονται και οι ψυχές των προσφιλών προγόνων. Τόσο κατά την γιορτή των ανθεστηρίων τότε, όσο και κατά την γιορτή της Πεντηκοστής σήμερα, οι ψυχές ελευθερώνονται από τον ζοφερό Άδη και κυκλοφορούν ελεύθερες. Όταν όμως έρχεται η εποχή της νεκρής φύσης, δηλαδή το θέρος, όλα επιστρέφουν στην θέση τους και ασφαλώς και οι ψυχές των νεκρών.

 

Έτσι, κατά το Σάββατο της Πεντηκοστής οι ψυχές «φυλακίζονται», όπως πιστεύει ο λαός. Αλλά οι ψυχές, όπως είναι γνωστό, μιαίνουν τους ζωντανούς με την ελεύθερη επικοινωνία μαζί τους. Το νερό λοιπόν του Κατακλυσμού, εκτός από τα άλλα μιάσματα καθαρίζει και από το μίασμα των ψυχών των νεκρών.

 

Ο Κατακλυσμός σήμερα: Κατά τα νεότερα χρόνια, όπως έχει λεχθεί και πιο πάνω, οι εκδηλώσεις του Κατακλυσμού διαφοροποιήθηκαν κι οργανώθηκαν από τις τοπικές αρχές κάθε παραθαλάσσιας περιοχής. Ιδιαίτερα στην Αμμόχωστο (μέχρι το 1974 οπότε η πόλη κατελήφθη από τους Τούρκους εισβολείς) και στη Λάρνακα κυριαρχούν εκδηλώσεις τοπικού χρώματος, με τραγούδια, χορούς και απαγγελίες, καθώς και διαγωνισμούς ποίησης, ερωτικών δίστιχων, μουσικών οργάνων όπως του πιδκιαυλιού (αυλού) κ.α. Οι εκδηλώσεις του Κατακλυσμού στην Αμμόχωστο γίνονταν συνήθως στην τοποθεσία «Γλώσσα». Μετά την κατάληψη της πόλης από τους Τούρκους εισβολείς, οι αμμοχωστιανές εκδηλώσεις διοργανώνονται στο Παραλίμνι (Πρωταράς) και στην Αγία Νάπα. Στη Λάρνακα οι εκδηλώσεις γίνονται στην παραλία των Φοινικούδων. Σχετικές εκδηλώσεις γίνονταν και στην Κερύνεια μέχρι το 1974 που η πόλη επίσης κατελήφθη από τους Τούρκους εισβολείς. Γίνονται επίσης στη Λεμεσό, στην Πάφο και σε άλλα παραθαλάσσια μέρη.

 

Εκτός από τις εκδηλώσεις στην ξηρά με οργανωμένους χορούς, με διαγωνισμούς και με τραγούδια, διοργανώνονται και θαλάσσια αγωνίσματα όπως λεμβοδρομίες, κολύμβηση κ.α. Παλαιότερα διασκεδαστικό ήταν το αγώνισμα του ολισθηρού ιστού: Ένα μεγάλο δοκάρι στερεωνόταν οριζόντια από την αποβάθρα προς τη θάλασσα και αλειφόταν με γράσο. Στην άκρη του στερεωνόταν μια μικρή σημαία. Οι διαγωνιζόμενοι έπρεπε να περπατήσουν σ' όλο το μήκος του γλιστερού δοκαριού και να πιάσουν τη σημαιούλα. Συνηθέστατα γλιστρούσαν κι έπεφταν στη θάλασσα.

 

Στις διάφορες εκδηλώσεις του Κατακλυσμού, ιδιαίτερα στην Αμμόχωστο μέχρι το 1974, στο Παραλίμνι αργότερα, και στη Λάρνακα, μετείχαν και μετέχουν στους διαγωνισμούς που γίνονται, πολλοί λαϊκοί ποιητές και οργανοπαίκτες. Γενικά κυριαρχεί το εύθυμο, το σατιρικό και το ερωτικό στοιχείο. Οι εκδηλώσεις, συνήθως τριήμερες, χαρακτηρίζονται και από ατμόσφαιρα πανηγυριού με τους διάφορους μικροπωλητές που συγκεντρώνονται κι απλώνουν στην παραλία τα ποικίλα εμπορεύματά τους (παιγνίδια, ξηροί καρποί, τοπικά προϊόντα, χωρίς βέβαια να απουσιάζει και το καζαντίν).

 

Κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα αλλά και πιο πριν, η γιορτή του Κατακλυσμού ήταν ευκαιρία για γλέντι αλλά και για ψώνισμα εξαιτίας της συγκέντρωσης πολλών μικροπωλητών, συνεπώς της συγκέντρωσης πολλών και διαφορετικών αγαθών από διάφορα μέρη της Κύπρου, σ' ένα χώρο. Απαραίτητη ήταν επίσης η βαρκάδα, βόλτα στη θάλασσα με σημαιοστολισμένα μικρά πλεούμενα που δημιουργούσαν πανδαιμόνιο με τις «πουρούδες» τους και τις φωνές των βαρκάρηδων που καλούσαν το κοινό να προτιμήσει το δικό τους σκάφος. Από τις εκδηλώσεις δεν έλειπαν ούτε οι Κκιλίντζιροι (=Γύφτοι) που ανέπτυσσαν κι εκείνοι τις δικές τους εμπορικές και άλλες δραστηριότητες.

 

Ιδιαίτερα διασκέδαζαν, κατά την ημέρα του Κατακλυσμού, τα παιδιά. Σε όλα τα μέρη της Κύπρου, παραθαλάσσια και μη, τα παιδιά κατασκεύαζαν «πιτσίκλες» με τις οποίες το ένα εκτόξευε στο άλλο, νερό.

 

Κατακλυσμός της Λάρνακας

Ο Κατακλυσμός στην Λάρνακα διοργανώνεται από τον 19ο αιώνα. Η γιορτή είναι θεσμοθετημένη επίσημα από το Δήμο Λάρνακα από το 1918, αλλά πηγές αναφέρουν ότι γιορτάζεται πολύ πιο πριν από αυτή την ημερομηνία με τις θαλασσοπανηγύρεις. Η πρώτη Γιορτή έγινε στις 10 Ιουνίου του 1918, με πρωτοβουλία του ιστοριοδίφη Νεοκλή Κυριαζή. Η γιορτή έγινε στο «μεϊτάνι» (πλατεία) της Εμπορικής Λέσχης, όπου στήθηκε, “ταβλαρκά” (εξέδρα), όπως αναφέρει ο Χρ. Θ. Παλαίσιης στο βιβλίο του “Συλλογή διαφόρων εκλεκτών εθνικοϊστορικών και σατυρικοερωτικών ανεκδότων ποιημάτων και τραγουδιών, Λευκωσία 1931, σς.33-45 – η πανήγυρις του Κατακλυσμού εν Λάρνακι την 10ην Ιουνίου 1918”.» Παρευρίσκονταν μεταξύ άλλων, ο αρμοστής, διοικητές, δημοσιογράφοι και πλήθος κόσμου. Κριτής των “μιάλων” (απαγγελίες) και των “μιτσιών” (τσιαττίσματα), ορίστηκε ο ποιητής Ιωάννης Περδίος. Το πρόγραμμα περιελάμβανε διαγωνισμό για τα καλύτερα λευκαρίτικα κεντήματα, διαγωνισμό ζωγραφικής και καλαθοποιίας, διαγωνισμό καλύτερης γυναικείας φορεσιάς, διαγωνισμό ομορφιάς, μακριών μαλλιών (βρουλλιών) κ.ά.

 

» Κατακλυσμός στη Λάρνακα 1976 Βίντεο Ψηφιακός Ηρόδοτος-Αρχείο ΡΙΚ

 

Δεν έλειπαν βέβαια οι χοροί, οι ναυτικοί και οι κολυμβητικοί αγώνες. Στους ποιητικούς διαγωνισμούς έλαβαν μέρος οι Αυγορίτες ποιητάρηδες, Χρ. Παλαίσιης, Τσόκκος, Σιεφταλής και Κακουλλής, ο Βίγγος από τα Λιβάδια και ο Παπαμιχαήλ Σιάλος από το Πατρίκι. Νικητής κρίθηκε ο Παλαίσιης.

 

Οι πρώτες αναφορές σε εφημερίδες για τον Κατακλυσμό χρονολογούνται στο τέλος του 19ου αιώνα. Σε αυτές, η πανήγυρη παρουσιάζεται ως το σημαντικότερο κοινωνικό γεγονός της πόλης και του νησιού. Περιγράφονται όλες οι εκδηλώσεις, καλλιτεχνικές και αγωνιστικές, καθώς και ο διάκοσμος με φύλλα μερσίνης και ροδοδάφνης στους πεσσούς των περιπτέρων. Υπογραμμίζονται η συμμετοχή κόσμου από όλη την Κύπρο και η εθνική σημασία της πανήγυρης.

 

Σήμερα η Γιορτή του Κατακλυσμού πέρα από τη διατήρηση όλων των αρχικών εθίμων έχει πλαισιωθεί και από μεγάλες συναυλίες και άλλα πολιτιστικά δρώμενα.

 

Κατακλυσμός σε όλες τις πόλεις

Η γιορτή του κατακλυσμού γιορταζόταν και γιορτάζεται σε όλες τις πόλεις της Κύπρου.  

 

 

Πηγή:

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια