Κάστρα

Με την ονομασία κάστρο (το) που προέρχεται από τη λατινική λέξη castrum, τόσο οι Ρωμαίοι όσο κι οι Βυζαντινοί εννοούσαν το αμυντικό συγκρότημα τειχών με πύργους (καστέλλια), πολεμίστρες, προμαχώνες, και γενικά το οχυρό, μικρό ή μεγάλο. Με τη λέξη καστέλλι ή και καστέλλιον (το), υποκοριστικό του κάστρου (λατιν: castellum), υποδηλώνονταν οι πύργοι του κάστρου ή των τειχών που περιέκλειαν την πόλη, αλλά μερικές φορές και μικρά κάστρα. Στην φεουδαρχική Ευρώπη των Μεσαιωνικών χρόνων, τα κάστρα αποτελούσαν τις ισχυρά οχυρωμένες κατοικίες των φεουδαρχών.

Ένα κάστρο χαρακτηρίζεται από τη νευραλγική ή / και στρατηγική τοποθεσία στην οποία κτιζόταν (συνήθως στα σύνορα αλλά και σε στρατηγικές θέσεις στα ενδότερα), από την ογκώδη και στέρεη κατασκευή του, από το στρατιωτικό σύστημα άμυνάς του που ως ένα βαθμό εξαρτάτο από την τοποθεσία στην οποία κτιζόταν (για παράδειγμα πολλά κάστρα περιτριγυρίζονταν από τάφρο που ήταν γεμάτη με νερό είτε ποταμού, είτε λίμνης, είτε της θάλασσας εάν ήταν παραθαλάσσια, ενώ άλλα κάστρα σε κορφές βουνών ή λόφων δεν είχαν τέτοια τάφρο), και από την ικανότητά του ν' αντιστέκεται σε μακρά πολιορκία. Προκειμένου ν' αντιστέκεται σε παρατεταμένη πολιορκία, ένα κάστρο θα έπρεπε να ήταν αύταρκες σε νερό (είχε πηγάδια και στέρνες), σε τρόφιμα που φυλάγονταν σε αποθήκες, σε πολεμικά εφόδια, ενώ ταυτόχρονα διέθετε εγκαταστάσεις για τη φρουρά του και συστήματα άμυνας σύμφωνα προς τις κατά καιρούς πολεμικές εξελίξεις.

Τα κάστρα, ως αμυντικά κατασκευάσματα (οι Ρωμαίοι είχαν και επιθετικά κάστρα) εγκαταλείφθηκαν, όπως και τα τείχη των πόλεων, σταδιακά κι εξαιτίας των νέων πολεμικών μεθόδων και εξελίξεων (όπως για παράδειγμα η χρήση κανονιών) που τα κατέστησε ξεπερασμένα και, τελικά, άχρηστα.

Η ανάγκη του ανθρώπου για προστασία από τις επιθετικές διαθέσεις άλλων ανθρώπων, είναι αρχαιότατη όσο αρχαιότατες είναι ακριβώς και οι επιθετικές διαθέσεις. Τα κάστρα (και με τη λέξη αυτή εννοούνται συνήθως τα μεσαιωνικά φρούρια) αποτελούσαν τρόπο εξυπηρέτησης αυτής της ανάγκης για προστασία.

Στην Κύπρο αυτή την ανάγκη προστασίας και άμυνας τη διακρίνουμε ήδη από την αυγή του πολιτισμού του νησιού, από τη Νεολιθική εποχή, οπότε οι οικισμοί ήσαν κτισμένοι συνήθως σε τοποθεσίες που πρόσφεραν φυσική προστασία. Από την περίοδο της Χαλκοκρατίας, εξάλλου, έχουμε κατάλοιπα φρουρίων σε διάφορα μέρη του νησιού (Νιτοβίκλα της Καρπασίας, Άγιος Σωζόμενος κοντά στο αρχαίο Ιδάλιον, Κρηνί κοντά στη βόρεια ακτή, «κυκλώπειες» οχυρώσεις στη Μάα - Παλαιόκαστρο στην Πάφο κλπ.).

Μεσαιωνικά κάστρα

Από τα μεσαιωνικά κάστρα του νησιού σώζονται τα περισσότερα και μεγαλοπρεπέστερα κατάλοιπα. Τέτοια είναι:

Τα τρία γνωστά κάστρα της οροσειράς του Πενταδάκτυλου: το κάστρο του Αγίου Ιλαρίωνος, το κάστρο του Βουφαβέντο και το κάστρο της Καντάρας. Και τα τρία κτίστηκαν από τους Βυζαντινούς και ενισχύθηκαν αργότερα από τους Λουζινιανούς. Σε πολύ καλή κατάσταση σώζεται το κάστρο του Κολοσσιού, ο γνωστός Κούλας, έδρα των Ιωαννιτών ιπποτών της Μεγάλης Κομμανδαρίας.

Σε καλή σχετικά κατάσταση σώζονται και κάστρα στις παραθαλάσσιες πόλεις της Κύπρου τα οποία, μεταξύ άλλων, προστάτευαν και τα λιμάνια τους. Εντυπωσιακό είναι το κάστρο της Κερύνειας που αγγίζει τη θάλασσα. Το κάστρο της Πάφου, μικρό σε μέγεθος, είναι εκείνο που προστάτευε το λιμάνι. Το κάστρο της Λάρνακας, κι αυτό μικρό, αγγίζει επίσης τη θάλασσα στα ανατολικά. Το κάστρο της Λεμεσού στο οποίο, σύμφωνα προς την παράδοση, ο Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος νυμφεύθηκε τη Βερεγγάρια της Ναβάρρας το 1191, σώζεται επίσης σε αρκετά καλή κατάσταση, λίγο μακρύτερα από τη θάλασσα σήμερα εξαιτίας των προσχώσεων, κι έχει μετατραπεί σε μεσαιωνικό μουσείο.

Αμμόχωστος

Ολόκληρη η παλαιά (μεσαιωνική) πόλη της Αμμοχώστου αποτελούσε κάστρο, το ισχυρότερο της Κύπρου. Η ικανότητα άμυνάς του φάνηκε ανάγλυφη κατά την επική 11μηνη πολιορκία της πόλης από τους Τούρκους το 1570 - 71.

Βλέπε λήμμα: Αμμόχωστος- Οχυρώσεις

Οι Τούρκοι, παρά τις συνεχείς και λυσσώδεις επιθέσεις και τους καταιγιστικούς κανονιοβολισμούς, δεν κατόρθωσαν να καταλάβουν την πόλη η οποία αναγκάστηκε να παραδοθεί σ' αυτούς εξαιτίας της παντελούς ελλείψεως τροφίμων και πολεμοφοδίων. Μέρος των ισχυρών οχυρώσεων της Αμμοχώστου είναι και ο γνωστός «πύργος του Οθέλλου» προς την πλευρά της θάλασσας, που απαντάται στις πηγές και ως καστέλλιον. Ισχυρό κάστρο φαίνεται ότι διέθετε και η Λευκωσία, που όμως κατεδαφίστηκε για να κτιστούν οι νέες οχυρώσεις της πόλης από τους Βενετούς. Το κάστρο της Λευκωσίας, που περιέκλειε και το παλάτι των Λουζινιανών βασιλιάδων του νησιού, βρισκόταν στη δυτική πλευρά της πόλης, στην περιοχή της σημερινής πύλης της Πάφου.

Μικρότερα κάστρα

Εκτός από τα πιο πάνω, υπήρχαν στην Κύπρο και άλλα κάστρα κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, που σήμερα σώζονται λίγα μόνο κατάλοιπά τους. Τέτοια ήσαν: το κάστρο Λα Κάβα στα νοτιοανατολικά της Λευκωσίας, πάνω στον λόφο Άρωνα της Αθαλάσσας, το κάστρο της Χοιροκοιτίας και το κάστρο της Σίβουρης στα βόρεια της λίμνης των Κουκλιών, στο κέντρο της Μεσαορίας. Σώζονται επίσης κατάλοιπα από μικρότερους πύργους - παρατηρητήρια, όπως στο χωριό Κίτι, στο χωριό Ξυλοφάγου και στο χωριό Αλαμινός (και τα τρία στην επαρχία Λάρνακας). Οχυρωμένο ήταν και το χωριό Επισκοπή της Λεμεσού κατά την τελευταία περίοδο της Φραγκοκρατίας, που μάλιστα στα 1426 κατόρθωσε ν' αποκρούσει τους Σαρακηνούς εισβολείς που είχαν κυριεύσει ακόμη και τη Λευκωσία. Επίσης σαν «κάστρο της Ρήγαινας» αναφέρονται και ερείπια σε βουνοκορφή στον Ακάμα. Η Ρήγαινα, η ωραία και μυστηριώδης αυτή βασίλισσα των κυπριακών θρύλων και παραδόσεων, είναι εκείνη που εξουσιάζει και τα τρία κάστρα του Πενταδάκτυλου. Κάστρο (ή δυο κάστρα) αναφέρεται ότι είχαν οι Ναΐτες ιππότες στο χωριό Γαστριά της επαρχίας Αμμοχώστου κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας. Μάλιστα, κατά μια άποψη, η ονομασία του χωριού προήλθε από τη λέξη κάστρο.

Βλέπε λήμμα: Ρήγαινα- τοποθεσίες που σχετίζονται με τη Ρήγαινα

Ισχυρό παράκτιο φρούριο/ πύργος αναφέρεται ότι υπήρχε και στο ακρωτήρι του Κορμακίτη κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, από το οποίο δεν σώζονται ίχνη. Ακόμη, οι Ναΐτες ιππότες διέθεταν και δικό τους ισχυρό πύργο - οχυρό στη Λεμεσό, όπου παρόμοιο οικοδόμημα είχαν και οι Ιωαννίτες ιππότες. Δεν σώζονται ίχνη τους. Οι Ναΐτες κατείχαν και άλλα δικά τους οχυρά στα χωριά – φέουδα Καλαβασός και Χοιροκοιτία. Όταν δε το 1308 συνελήφθησαν όλα τα μέλη του Τάγματος των Ναϊτών (των οποίων το Τάγμα διαλύθηκε το 1313 και όλα του τα μέλη εκτελέστηκαν) οι ηγέτες του κρατήθηκαν, για περισσότερη ασφάλεια, στο χωριό Λεύκαρα, για πέντε χρόνια. Τούτο σημαίνει ότι και στα Λεύκαρα θα πρέπει να υπήρχε κάποιος πύργος, βασιλικής ιδιοκτησίας. Ακόμη, πύργο – οχυρό θα πρέπει να διέθετε και το χωριό Λευκόνοικο, που αναφέρεται ότι χρησιμοποιήθηκε, όχι τυχαία, ως στρατηγείο των Κυπρίων επαναστατών υπό τον «ρήγα» Αλέξη το 1426 – 7. Επίσης, οχυρό (πύργος) υπήρχε και στο χωριό Πύλα, και άλλο στο χωριό Άγιος Σέργιος, κοντά στην Αμμόχωστο.

Βενετοκρατία

Τα φρούρια στις πόλεις Λάρνακα, Λεμεσό και Πάφο είχαν καταστραφεί, όπως και διάφορα άλλα στο νησί, από τους Βενετούς, λίγο πριν από την (αναμενόμενη) εισβολή των Οθωμανών στην Κύπρο το 1570. Οι Βενετοί τα ανατίναξαν για να μη μπορούσαν να τα χρησιμοποιήσουν οι εισβολείς, αφού οι ίδιοι δεν είχαν επαρκείς δυνάμεις για να τα επανδρώσουν. Τα φρούρια στις τρεις πόλεις επιδιορθώθηκαν από τους Οθωμανούς λίγο αργότερα και χρησιμοποιήθηκαν για στάθμευση μικρών ομάδων φρουρών. Ειδικότερα στην Πάφο κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας τα φρούρια ήσαν δύο αντικριστά, έχοντας την είσοδο του λιμανιού στο μέσο τους. Αντικατέστησαν δε το ισχυρό φρούριο «Σαράντα Κολώνες», που είχε καταστραφεί από τον ισχυρό σεισμό του 1223. Μετά την καταστροφή τους από τους Βενετούς, ανοικοδομήθηκε μόνο το ένα.

Βλέπε λήμμα: Βενετία και Κύπρος

Διάφορες τοποθεσίες στην Κύπρο φέρουν επίσης σχετικές με κάστρα ονομασίες, πράγμα που υποδηλώνει την ύπαρξη κάστρων στις τοποθεσίες αυτές κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια, ή άλλων οικοδομημάτων που θεωρήθηκαν ως κάστρα. Μεταξύ αυτών: τοποθεσία 1,5 χμ. βόρεια του χωριού Πυρόγι, όπου υπάρχει λόφος, ονομάζεται Κάστρο. Την ίδια ονομασία φέρει ορεινή περιοχή μεταξύ των χωριών Σπήλια και Κούρδαλι. Κάστρο ονομάζεται και τοποθεσία περί το 1,5 χμ. βορειοανατολικά του χωριού Πολέμι της επαρχίας Πάφου, όπου υπάρχουν σήμερα αμπελώνες. Την ίδια ονομασία φέρει και τοποθεσία περί το 1 χμ. βορειοανατολικά του χωριού Κανναβιού της επαρχίας Πάφου. Με την ονομασία Κάστρον υπάρχει και τοποθεσία περί το 1,5 χμ. νότια της κορφής Αετόμουττη στην επαρχία Λευκωσίας, που βρίσκεται σημειωμένη και στο χάρτη του Κίτσενερ (1885). Στο ακρωτήρι του Αποστόλου Ανδρέα, τοποθεσία όπου υπάρχει νεολιθικός συνοικισμός ονομάζεται Κάστρος. Με την ίδια ονομασία υπάρχουν τοποθεσίες κοντά στα χωριά Άγιος Συμεών της επαρχίας Αμμοχώστου και Καλογραία. Επίσης, λόφος της Αμαθούντος ονομάζεται Κάστρος.

Με την ονομασία Καστρουλλί υπάρχουν τοποθεσίες στη Δεκέλεια, στην Καλογραία, στα Γαστριά. Στην περιοχή της Μύρτου υπάρχει τοποθεσία με την ονομασία Καστρόβουνος, καθώς επίσης τοποθεσία με την ίδια ονομασία μεταξύ των χωριών Ασώματος και Καμπυλή της επαρχίας Κερύνειας. Στο χωριό Λάπηθος υπάρχει τοποθεσία που ονομάζεται Κάστρος της Αγίας Αναστασίας. Περί το 1 χμ. νοτιοδυτικά του χωριού Φασούλα της επαρχίας Λεμεσού, υπάρχει τοποθεσία που ονομάζεται Κάστρον του Άη Γιάννη. Ένα ποτάμι ονομάζεται Κάστρος, ένα αργάκι στο χωριό Πολιτικό ονομάζεται Κάστρον, άλλο αργάκι στην περιοχή της Καντάρας ονομάζεται επίσης Κάστρον, ενώ άλλο αργάκι στην επαρχία Λευκωσίας ονομάζεται Καστρουλλί.

Τέλος, θα πρέπει ν' αναφέρουμε ανάμεσα στα σημαντικά κάστρα της Κύπρου και το φρούριο Σαράντα Κολώνες στην Πάφο, ένα από τους σημαντικούς μεσαιωνικούς αρχαιολογικούς χώρους της πόλης αυτής.

Πηγή: