Καρτζία ή κάρτζια ή καρτζά
Καρτζ'ία ή κάρτζ'ια και καρτζά, δηλαδή χαλκία και χαλκά ονόμαζε ο λαός της Κύπρου τα δηνάρια* επί Φραγκοκρατίας, ιδιαίτερα από την εποχή του Ιακώβου Α' (1382 - 1398) και ύστερα. Τα δηνάρια περιείχαν από την αρχή μικρή ποσότητα αργύρου. Όμως αργότερα, ιδιαίτερα επί βασιλείας του Ιακώβου Α' και προπαντός επί Ιανού (1398 - 1432) εξευτελίστηκαν ακόμη περισσότερο, γιατί αυξήθηκε το ποσοστό περιεκτικότητάς τους σε χαλκό εις βάρος του περιεχομένου τους σε άργυρο. Επίσης θα πρέπει ν' αναφερθεί ότι ο χρονογράφος Λεόντιος Μαχαιράς στο Χρονικόν του χρησιμοποιεί τη λέξη καρζά με την ευρύτερη έννοια: χρήματα.
Τα καρτζ'ία αναφέρονται για πρώτη φορά επί Ιακώβου Α'. Όμως, νομίσματα με το όνομα αυτό κόπηκαν και επί Ιανού που όπως αναφέραμε όχι μόνον εξευτέλισε αυτά σε περιεχόμενο αργύρου περισσότερο από τους προκατόχους του, αλλά μείωσε και το βάρος τους. Τα καρτζ'ία συνεχίζουν να κόβονται και επί Ιακώβου Β' (1460-1473), για τον οποίο ο Βουστρώνιος αναφέρει μεταξύ άλλων και τα εξής: ...ἔκοψε μέγαν ἀριθμόν σιζινίων καί καρτζίων ἐξ ἀκράτου χαλκοῦ, ποιησάμενος χρῆσιν τῶν χαρκίων τῶν λουτρῶν καί τῶν χαρκωματικῶν νοικοκυρῶν.
Τα χαλκ'ια συνεχίζουν να υπάρχουν και επί Βενετοκρατίας (βλ. λήμμα Βενετία και Κύπρος, υποκεφάλαιο βενετικά νομίσματα). Συγκεκριμένα το 1515 το Συμβούλιο των Δέκα, ύστερα από σχετικές αναφορές του τοποτηρητή της Κύπρου και των δυο συμβούλων του, διέταξε να κοπούν στο νομισματοκοπείο της Βενετίας δηνάρια ή κάρτζια συνολικής αξίας 1.000 δουκάτων, τα οποία έπρεπε να ήταν παρόμοιου τύπου με τα παλαιά που υπήρχαν ακόμη στην κυκλοφορία και να σταλούν στην κυβέρνηση της Κύπρου που τα χρειαζόταν για τις καθημερινές συναλλαγές των κατοίκων. Μεταξύ των ετών 1501 και 1521 κόπηκαν κάρτζια από χαλκό ή κράμα χαλκού τα οποία στην εμπρόσθια όψη τους έφεραν το λιοντάρι της Κύπρου με διάφορες επιγραφές, ενώ στην οπίσθια όψη τους έφεραν στο κέντρο τον σταυρό της Ιερουσαλήμ με μικρότερους σταυρούς σε κάθε γωνιά. Τα νομίσματα αυτά εκόπησαν όταν δόγης της Βενετίας ήταν ο Λ. Λορεντάνο. Χωρίς αυτό να είναι γενικά παραδεκτό, υποστηρίζεται ότι τα νομίσματα αυτά εκόπησαν τόσο στην Κύπρο όσο και στη Βενετία.
Η κοπή των καρτζ'ίων συνεχίστηκε μέχρι την κατάκτηση της Κύπρου από τους Τούρκους (1570/71) και κόβονταν από χαλκό ή κράμα χαλκού.