Πάνω Πύργος
Χωριό της επαρχίας Λευκωσίας, στη γεωγραφική περιφέρεια της Τηλλυρίας, περί τα 74 χιλιόμετρα δυτικά της πρωτεύουσας, δίπλα από τον Κάτω Πύργο. Με την αποκοπή του δρόμου Λευκωσίας-Μόρφου-Ξερού-Πόλης Χρυσοχούς το 1974, σαν αποτέλεσμα της τουρκικής εισβολής και κατοχής, η συγκοινωνία του Πάνω Πύργου με τη Λευκωσία διεξάγεται μέσω του χωριού Πόλη και της πόλης της Πάφου, η δε απόστασή του από την πρωτεύουσα μέσω του δρόμου αυτού είναι 224 περίπου χιλιόμετρα.
Ο Πάνω Πύργος είναι κτισμένος σε μέσο υψόμετρο 220 μέτρων. Ολόκληρη η διοικητική έκταση του χωριού παρουσιάζει μια κλίση από τα νότια προς τα βόρεια. Το υψόμετρο από τα 884 μέτρα κοντά στα νοτιά του σύνορα στην περιοχή «Μούττη Αναγυρμένη», μειώνεται στα 220 μέτρα κοντά στον οικισμό και στα 100 μέτρα κοντά στα βόρεια του σύνορα. Το τοπίο του Πάνω Πύργου είναι διαμελισμένο από τα ποτάμια δίκτυα του Κατούρη και του Πύργου.
Από γεωλογικής απόψεως, στη διοικητική έκταση του χωριού κυριαρχούν οι λάβες και οι διάβασες του Οφιολιθικού Συμπλέγματος του Τροόδους. Πάνω στα πετρώματα αυτά αναπτύχθηκαν φαιοχώματα και πυριτιούχα εδάφη.
Ο Πάνω Πύργος δέχεται μια μέση ετήσια βροχόπτωση περί τα 490 χιλιοστόμετρα. Στην περιοχή του καλλιεργούνται λίγα εσπεριδοειδή, αμυγδαλιές και νομευτικά φυτά και ελάχιστες αχλαδιές. Η μεγαλύτερη ωστόσο έκταση του χωριού είναι ακαλλιέργητη και καταλαμβάνεται από ποικίλη φυσική βλάστηση, κυρίως πεύκα, θυμάρι, ευκαλύπτους και ξισταρκές. Μέρος του κρατικού δάσους της Πάφου εμπίπτει στα διοικητικά όρια του χωριού.
Η κτηνοτροφία είναι επίσης πολύ περιορισμένη.
Από συγκοινωνιακής απόψεως, ο Πάνω Πύργος συνδέεται στα βόρεια με το γειτονικό χωριό Κάτω Πύργος, από το οποίο απέχει περί τα 4 χιλιόμετρα.
Ο Πάνω Πύργος είναι σήμερα από τα πιο απομονωμένα χωριά της Κύπρου. Οι κάτοικοι του έχουν από πολύ παλιά τη φήμη των καλύτερων καρβουνιάρηδων σ' ολόκληρη την Κύπρο. Στον δρόμο προς το χωριό βρίσκονται καρβουνοποιεία με κατάσπαρτα δεμάτια από ξύλα, ταξινομημένα σε στίβες, που προορίζονται για κάρβουνα.
Φαίνεται ότι από τα δυο διπλανά χωριά αρχαιότερος είναι ο Πάνω Πύργος, που ήταν κάποτε και το μεγάλο χωριό της περιοχής. Αντίθετα ο Κάτω Πύργος ήταν μάλλον μικρός οικισμός με λίγα σπίτια που είχαν κτιστεί αρχικά από τους κατοίκους του Πάνω Πύργου. Ο Πάνω Πύργος, πλησιέστερα προς τα δάση των βορειοδυτικών πλαγιών του Τροόδους, είχε ακμάσει όταν κύριες ασχολίες των κατοίκων της περιοχής ήσαν η υλοτομία αλλά και η βοσκή. Τα μέτρα που είχαν πάρει οι Βρεττανοί ήδη από την αρχή της αγγλοκρατίας (τέλη του 19ου αιώνα) για προστασία των δασών κι απαγόρευση της εκτεταμένης βοσκής σ' αυτά, έπληξαν τον Πάνω Πύργο. Αντίθετα, οι νέες συνθήκες ευνόησαν την ανάπτυξη του Κάτω Πύργου, ιδιαίτερα η κατασκευή του δρόμου Πόλης Χρυσοχούς-Ξερού-Μόρφου-Λευκωσίας. Ο δρόμος έφθασε στον Κάτω Πύργο και τον ένωσε με τις άλλες περιοχές του νησιού το 1901. Το 1905 λειτούργησε στον Κάτω Πύργο κι αστυνομικός σταθμός, σύντομα δε εγκαταστάθηκαν εκεί κι άλλες υπηρεσίες (όπως λ.χ. ιατρικές και κτηνιατρικές). Έτσι, πολλοί κάτοικοι του Πάνω Πύργου σταδιακά μετακινήθηκαν στον Κάτω Πύργο με αποτέλεσμα το πάνω χωριό να μικρύνει και το κάτω χωριό να μεγαλώσει.
Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, οι πλήρεις απογραφές πληθυσμού του Κάτω και του Πάνω Πύργου έχουν ως ακολούθως: Το 1881, στην πρώτη επίσημη απογραφή πληθυσμού, περιλαμβάνεται μόνο ένα χωριό με την ονομασία Πύργος (προφανώς ο Πάνω Πύργος) με 300 κατοίκους. Στην επόμενη απογραφή, του 1891, οι κάτοικοι του αυξήθηκαν στους 367. Ταυτόχρονα παρουσιάζεται το τοπωνύμιο Κονάκια του Πύργου, με 5 κατοίκους. Τα Κονάκια του Πύργου βρίσκονται σημειωμένα ως πολύ μικρός οικισμός με ελάχιστα σπίτια στον χάρτη του Κίτσενερ (1885). Μπορούν δε να θεωρηθούν ως ο αρχικός πυρήνας του σημερινού Κάτω Πύργου. Στην απογραφή του 1901 δίνονται τα ακόλουθα στοιχεία: Πύργος: 432 κάτοικοι. Κονάκια του Πύργου: 11 κάτοικοι. Στην απογραφή του 1911 δίνονται αντιστοίχως 454 κάτοικοι (Πύργος) και 52 κάτοικοι (Κονάκια). Το 1921 οι κάτοικοι του Πάνω Πύργου είχαν μειωθεί στους 447. Στη συνέχεια παρουσιάζεται στους πίνακες ως χωριό κι ο Κάτω Πύργος, η δε αναλογία πληθυσμού των δυο χωριών έχει ως εξής:
Χρονολογία Κάτοικοι
Κάτω Πύργος Πάνω Πύργος
1931 329 429
1946 787 372
1956 678 174
1960 1049 244
1973 1277 126
1976 1118 99
1982 1017 72
1992 1155 39
2001 1120 30
2011 1036 22
2021 919 18
Ο Αθανάσιος Σακελλάριος (Τά Κυπριακά, τόμος Α', 1890, σ. 130), ομιλεί όχι για δυο αλλά για ένα μόνο χωριό, προφανώς τον Πάνω Πύργο, γράφοντας: Ἐν αὐτῇ [= περιοχή Τυλληρίας] ἡ μόνη ἀξία σημειώσιως κώμη εἶνε ἠ καλούμενη Πύργος, ἔχουσα δημοτικόν ἑλληνικόν σχολεῖον, διατηρούμενον ὑπό τῆς ἐν Ἀλείανδρείᾳ κυπριακής ἀδελφὀτητος. Παρ' αὐτήν δέ πρός τήν θάλασσαν ἐν τῇ Θέσει Κονάκια ὑπάρχει διαλείπουσα πηγή, ἥτις ῥέει γλυκύ καί ἄφθονον ὕδωρ μόνον ἀπό του Ἀπριλίου μέχρις Ὀκτωβρίου.
Εξάλλου ο Βρετανός Samuel Baker, στο βιβλίο του Cyprus as I saw it in 1879 (= Η Κύπρος όπως την είδα το 1879) γράφει σαφώς ότι στην περιοχή του σημερινού Κάτω Πύργου υπήρχε τότε ένα μόνο άξιο λόγου κτίριο, κάποιο μεγάλο χάνι στο οποίο κατέλυαν τα καραβάνια κι οι ταξιδιώτες, που ταξίδευαν μεταξύ περιοχής Ξερού-Μόρφου και περιοχής Χρυσοχούς. Ο ίδιος συγγραφέας σημειώνει ότι η παραθαλάσσια περιοχή του σημερινού Κάτω Πύργου του είχε φανεί η πιο άγρια αλλά κι όμορφη, ενώ χωριό δεν υπήρχε.
Η ονομασία Πύργος προήλθε από το γεγονός ότι στην περιοχή υφίστατο, μάλλον από τα Βυζαντινά χρόνια, κάποιος πύργος. Η απαραίτητη και στην περίπτωση αυτή τοπική παράδοση ομιλεί για κάποια ρήγαινα που είχε τρεις κόρες. Απ' αυτές όμως μόνο οι δυο έκτισαν από έναν πύργο (προσαρμογή της παράδοσης για να εξηγηθεί η ύπαρξη δυο χωριών), ενώ η τρίτη μερίμνησε για μεταφορά νερού στους δυο πύργους. Ερείπια, πιθανώς μεσαιωνικού, πράγματι, πύργου, υπάρχουν στην περιοχή.
Ένα πολύ ενδιαφέρον μνημείο είναι παλαιά εκκλησία που βρίσκεται μεταξύ των δυο χωριών. Πρόκειται για την εκκλησία της Παναγίας Γαλόκτιστης που, σύμφωνα προς την παράδοση, κτίστηκε με πηλό ζυμωμένο με γάλα αντί με νερό.Το εξωκλήσι είναι, πιθανώς, κτίσμα των τελών της Βυζαντινής περιόδου.
Άλλα ξωκλήσια γύρω από τον Πάνω Πύργο (που η ύπαρξη τους φανερώνει την αρχαιότητα του χωριού σε σχέση προς τον Κάτω Πύργο) είναι του Προφήτη Ηλία, του Αγίου Ανδρόνικου, της Αγίας Βαρβάρας και του Αγίου Ιωάννη. Υπάρχει επίσης στο χωριό η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής.
Ο Πάνω Πύργος, ο αρχικός οικισμός Πύργος, φαίνεται να είχε πάρει την ονομασία του από άλλο μεγάλο μεσαιωνικό οικοδόμημα που κατάλοιπά του εντοπίστηκαν στην τοποθεσία «Αυλή» και ανεσκάφησαν από τον Στέλιο Περδίκη, με δαπάνη της Μητρόπολης Κύκκου και Τηλλυρίας. Είναι ακόμη αδιευκρίνιστο το είδος του οικοδομήματος αυτού, που βρισκόταν σε κοιλάδα στα νοτιοδυτικά του χωριού και σε τοποθεσία όχι ορατή από τη θάλασσα. Πιθανό να ήταν ενδιαίτημα φρουράς της περιοχής, ή να ήταν λατινικό μοναστήρι, ή ακόμη η έδρα τοπικού φέουδου και φεουδάρχη. Η τελευταία αυτή υπόθεση δικαιολογεί και το τοπωνύμιο «Αυλή» και ακόμη και αυτό τούτο το τοπωνύμιο «Πύργος». Στην περιοχή πιθανό να έδρευε κάποιος τοπικός φεουδάρχης κατά τη περίοδο της Φραγκοκρατίας, γεγονός που δικαιολογεί και άλλα τοπωνύμια, όπως «Λάκκος του Λινάρδου». Υπάρχει, πράγματι, αυτός ο λάκκος, ενώ κατά παλαιότερη αναφορά, τούτο ήταν και το όνομα του ίδιου του χωριού ( Ν. Ιερείδης, Ιστορία της Κύπρου, Λευκωσία, 1893).
Το συγκεκριμένο μεσαιωνικό οικοδόμημα φαίνεται να ήταν αρκετά επιμελημένης οικοδόμησης, πετρόκτιστο, με πάχος τοίχων που δηλώνουν ότι υπήρχε και όροφος.
Το τοπωνύμιο «Γούμενος» πάλι, στην περιοχή του ξωκκλησιού της Παναγίας Γαλόκτιστης, ίσως δηλώνει ότι το ξωκκλήσι είχε κάποτε λειτουργήσει και ως μικρό μοναστήρι.
Στην περιοχή όπου το σημερινό χωριό Κάτω Πύργος, που σταδιακά κατά τον 20ό αιώνα αντικατέστησε τον Πάνω Πύργο με μετακίνηση του πληθυσμού προς τα κάτω, κοντά στην ακτή, υπήρχε σε παλαιότερες εποχές απλώς ένα χάνι που εξυπηρετούσε τους ταξιδιώτες. Στο χάρτη της Κύπρου του Kitchener(1885) σημειώνεται αντί του Κάτω Πύργου μικρός οικισμός ως Κονάκια του Πύργου, με ελάχιστα κτήρια. Η σταδιακή μετακίνηση των κατοίκων του Πάνω Πύργου στον Κάτω Πύργο (ο διαχωρισμός σε Πάνω και Κάτω απαντάται μόλις μετά το 1911), φαίνεται και από τις σχετικές απογραφές πληθυσμού: το 1891 ο (Πάνω) Πύργος παρουσιαζόταν να είχε 367 κατοίκους έναντι μόλις 5 κατοίκων στα Κονάκια. Το 1901 η αναλογία ήταν 492 έναντι 11 και το 1911 οι κάτοικοι ήσαν αντιστοίχως 454 έναντι 52. Κατά τις επόμενες δεκαετίες οι κάτοικοι των Κονακιών (Κάτω Πύργου) αυξήθηκαν ραγδαία, ενώ εκείνοι του Πάνω Πύργου μειώθηκαν κατακόρυφα. Έτσι, κατά την απογραφή του 2001 ο Κάτω Πύργος είχε 1.120 κατοίκους και ο Πάνω Πύργος μόλις 30.
Πηγή
Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια
Φώτο Γκάλερι
