Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Εορταστική περίοδος που χαρακτηρίζεται από χαρούμενες τελετές, τραγούδια, χορούς και μεταμφιέσεις και που ταυτίζεται με την περίοδο των Αποκριών που στην Κύπρο λέγονται Σήκωσες. Όμως ενώ οι Αποκριές είναι η περίοδος των τριών εβδομάδων πριν από τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή, συνήθως το καρναβάλι έχει μικρότερη διάρκεια. Στη Λεμεσό, όπου το καρναβάλι αποτελεί παραδοσιακή γιορτή της πόλης, οι καθ' αυτώ εκδηλώσεις του διαρκούν 11 μέρες: από τη Τσικνοπέφτη οπότε εισέρχεται επίσημα στην πόλη ο βασιλιάς Καρνάβαλος, μέχρι την τελευταία Κυριακή των Αποκριών (η οποία προηγείται της Καθαράς Δευτέρας), που είναι και η κορύφωση των εκδηλώσεων του καρναβαλιού και διεξάγεται η μεγάλη παρέλαση. Καρναβάλι διεξάγεται και σε άλλες επαρχίες όπως η Πάφος, οι Ελεύθερες περιοχές Αμμοχώστου και η Λευκωσία. 

Όμως κατά κάποιο τρόπο και η Καθαρά Δευτέρα αποτελεί συνέχεια του καρναβαλιού, παράτασή του για μια ακόμη μέρα, γιατί πολλοί από τους εκδρομείς στο ύπαιθρο μασκαρεύονται.

 

Ονομασία 

Η ονομασία καρναβάλι (ιταλικά carnevale) προέρχεται, κατά την επικρατέστερη άποψη, από τις λέξεις carnem levare που σημαίνουν άρση του κρέατος, δηλαδή αποκριά. Κατά μια άλλη άποψη προέρχεται από τις λατινικές λέξεις carnus navalis που σημαίνουν ναυτικό αμαξάκι, επειδή κατά την Αρχαιότητα στις θρησκευτικές παρελάσεις στην Αθήνα προς τιμήν της Παρθένου Αθηνάς μετείχε κι ένα αμαξάκι ή μικρό κάρο με μοντέλο ιερού πλοίου.

 

Βλέπε λήμμα: Κανταδόροι

 

Το καρναβάλι, στη μορφή που τελείται σήμερα, διαμορφώθηκε στην Ιταλία κατά τον Μεσαίωνα, ιδιαίτερα δε στη Βενετία και στη Ρώμη. Αργότερα επεκτάθηκε και σε πολλές άλλες χώρες, όπου στην κάθε μια προσαρμόστηκε προς τις τοπικές παραδόσεις, τον χαρακτήρα και τις συνθήκες.

 

Ωστόσο το καρναβάλι έχει τις ρίζες του στα Σατουρνάλια της αρχαίας Ρώμης, που ήταν γιορτή παρόμοια προς άλλες που απαντώνται στις θρησκείες όλων σχεδόν των αρχαίων λαών (όπως οι γιορτές προς τιμήν της Ίσιδος στην αρχαία Αίγυπτο, οι γιορτές προς τιμήν του Διονύσου στην αρχαία Ελλάδα κ.α.). Ήταν βασικά γιορταστικές εκδηλώσεις με την έναρξη της άνοιξης και της αναγέννησης της φύσης που, στην Αρχαιότητα, συνέπιπτε με την έναρξη του χρόνου. Η μεταμφίεση, το μασκάρεμα, ήσαν χαρακτηριστικά των αρχαίων αυτών γιορτών.

 Σήμερα, εκδηλώσεις καρναβαλιού γίνονται σε πολλές πόλεις πολλών χωρών του κόσμου, με γνωστότερα το καρναβάλι του Ρίο ντε Τζανέιρο της Βραζιλίας και το καρναβάλι της Βενετίας.

 

Λεμεσός

Στην Κύπρο εορταστικές εκδηλώσεις και μεταμφιέσεις γίνονται παντού, όμως η πόλη της Λεμεσού είναι εκείνη στην οποία οι γιορτές του καρναβαλιού αποτελούν πλέον παράδοση. Το Λεμεσιανό Καρναβάλι αποτελεί την παλαιότερη και δημοφιλέστερη λαϊκή γιορτή της Λεμεσού και της Κύπρου ευρύτερα. Iστορικά, η παράδοση της Αποκριάς εντοπίζεται σε ολόκληρη την κυπριακή επικράτεια, ωστόσο στη Λεμεσό, με την πάροδο του χρόνου, πήρε τόσο μεγάλες διαστάσεις που τελικά ταυτίστηκε με την πόλη και μετατράπηκε σε αναπόσπαστο κομμάτι της ιδιαίτερής της ταυτότητας.

 

Ωστόσο ο τρόπος με τον οποίο γιορτάζεται σήμερα το καρναβάλι στην πόλη, είναι διάφορος από τον τρόπο που γιορταζόταν παλαιότερα. Γιατί σήμερα, με την ανάπτυξη της πόλης και τις νέες συνθήκες, οι μετέχοντες των εκδηλώσεων ιδίως κατά τις δυο Κυριακές που γίνονται οι παρελάσεις (την πρώτη Κυριακή η παιδική και τη δεύτερη Κυριακή η μεγάλη), χωρίζονται σε δυο κατηγορίες, τους παρελαύνοντες και τους παρακολουθούντες - θεατές. Σε παλαιότερες εποχές όλοι μετείχαν στα γλέντια, στις μεταμφιέσεις, στους χορούς και στη γενική χαρά που εκδηλωνόταν σ' ολόκληρη την πόλη.

 

Χαρακτηριστικά του καρναβαλιού είναι πρώτα απ' όλα ο βασιλιάς καρνάβαλος (κοινός σε όλα τα καρναβάλια του κόσμου), οι ομάδες και τα άτομα των μεταμφιεσμένων, τα άρματα που συνήθως είναι σατιρικά, οι ομάδες των κανταδόρων και τα ειδικά εύθυμα ή νοσταλγικά τραγούδια που εκτελούν, οι χοροί που διοργανώνονται καθ' όλη τη διάρκεια του καρναβαλιού σε ξενοδοχεία και κινηματοθέατρα, και η πλατιά συμμετοχή του λαού.

 

Το καρναβάλι της Λεμεσού διοργανώνεται, κατά τα τελευταία χρόνια, από τον Δήμο της πόλης. Πιο πριν, διοργανωνόταν με την ευθύνη ειδικής επιτροπής, του λεγόμενου κομιτάτου, και πιο πριν ακόμη, από το τέλος του 19ου αιώνα, ήταν αυθόρμητο. Κατά την περίοδο της Αγγλοκρατίας, οπότε η Λεμεσός καθιερώθηκε ως η κυπριακή πόλη του καρναβαλιού, υπήρχε και συμμετοχή Βρετανών.

Οι γιορτασμοί αρχίζουν στην Λεμεσό την Τσικνοπέφτη, οπότε διοργανώνεται τελετή και εισέρχεται στην πόλη, με φανταχτερή συνοδεία, ο βασιλιάς Καρνάβαλος πάνω σε στολισμένο άρμα. Ο Καρνάβαλος είναι μεγάλη σατιρική κατασκευή με ανθρώπινη μορφή, κι είναι ο απόλυτος άρχων της πόλης καθ' όλη την περίοδο του καρναβαλιού. (Βίντεο Ψηφιακός Ηρόδοτος -Αρχείο ΡΙΚ)

Ο ίδιος, πάντα πάνω σε στολισμένο άρμα, ηγείται και της μεγάλης παρέλασηςς της τελευταίας Κυριακής. Στη παρέλαση παίρνουν μέρος δεκάδες άρματα που κατασκευάζονται κάθε χρόνο στην πόλη. Άλλα απ' αυτά είναι σατιρικά, άλλα διαφημιστικά, η δε θεματογραφία είναι πλατιά. Στην μεγάλη παρέλαση παίρνουν μέρος και άτομα και ομάδες μεταμφιεσμένων. Την προηγούμενη Κυριακή γίνεται η παιδική παρέλαση, στην οποία παίρνουν μέρος πολλές ομάδες παιδιών, καθώς και άρματα. Και στις δυο παρελάσεις υπάρχει το στοιχείο του συναγωνισμού για τις καλύτερες μεταμφιέσεις, τα καλύτερα άρματα και την καλύτερη θεματογραφία, απονέμονται δε και βραβεία. Επίσης καθ' όλη τη διάρκεια του καρναβαλιού η πόλη είναι διακοσμημένη γιορτινά. Παλαιότερα, τα κινηματοθέατρα της Λεμεσού διακοσμούσαν τις αίθουσές τους φαντασμαγορικά και σ’ αυτές διοργανώνονταν χοροί.

 

Η ιστορία του καρναβαλιού

Η πρώτη αναφορά γίνεται από τον Νεόφυτο Έγκλειστο, ο οποίος κατηγορεί στα γραπτά του όσους επιδίδονται στο ειδωλολατρικό ξενόφερτο έθιμο «του κοψίματος της Μούττης της Σαρακοστής». Η δεύτερη έρχεται από τον Κριστόφορι Φύρερ από τη Νυρεμβέργη, που επισκέφθηκε την Κύπρο την Άνοιξη του 1566. Συγκεκριμένα, αναφέρει ότι τις συγκεκριμένες μέρες οι Κύπριοι ευγενείς οργάνωναν λαμπρές γιορτές με παιχνίδια και χορούς.

 

Οι Απόκριες συνέχισαν να γιορτάζονται και κατά τη μακρά περίοδο της Τουρκοκρατίας, αλλά και της Αγγλοκρατίας. Το καρναβάλι της Λεμεσού άρχισε από το τέλος του 19ου αιώνα σαν γιορτή της πόλης και την ευθύνη της διοργάνωσής του είχε αναλάβει το πρώτο κομιτάτο από το 1898 (Κίμων Χαραλαμπίδης, Πρίν Σβύσει το Χθες, νοσταλγικοί περίπατοι στη Λεμεσό, Αθήνα - Λονδίνο, 1983, σ. 122). Το κομιτάτο αποφάσισε να βραβεύσει τον καλύτερο μασκαρά με το ποσό των 20 χρυσών φράγκων. Το 1929 πρωτοεμφανίζεται στα καρναβάλια της Λεμεσού ο διαγωνισμός καλλιστείων, με εκλογή της «Βασίλισσας της Ομορφιάς», ένα γεγονός αρκετά ριζοσπαστικό για την εποχή του.

 

Σημαδιακή χρονιά το 1928, όταν οι εργάτες των ορυχείων του Αμιάντου κατεβαίνουν ομαδικά με 25 αυτοκίνητα του μεταλλείου και επικεφαλή της φιλαρμονικής τους τον αρχιμουσικό Γεώργιο Χουρμούζιο, στην παρέλαση της χρονιάς εκείνης, σηματοδοτώντας την αρχή για τη συμμετοχή της εργατικής τάξης στις καρναβαλίστικες εκδηλώσεις.

 

Λίγα χρόνια μετά, στις αρχές της δεκαετίας του ’30, με τη λειτουργία των κινηματογράφων της Λεμεσού «Γιορδαμλή» και «Ριάλτο» και χάριν στους φιλοπρόοδους ιδιοκτήτες ή διαχειριστές τους, Ιούλιο Γιορδαμλή και Χριστόφορο Μαλακάσα, διοργανώνονται εκεί για τις 3 επόμενες δεκαετίες οι πιο επιτυχημένοι και μαζικοί χοροί, όπου καταργούνται οι κοινωνικές τάξεις, με πλούσιους και φτωχούς να διασκεδάζουν μαζί. Το πρώτο άρμα του Βασιλιά Καρνάβαλου έκανε την εμφάνιστη του τις Απόκριες στις 13 Φεβρουαρίου του 1936,  σχεδιασμένο και κατασκευασμένο από το Ατελιέ, το καλλιτεχνικό εργαστήρι Βίκτωρα Ιωαννίδη και Γιώργου Φασουλιώτη.

 

Σημαντική πτυχή του καρναβαλιού είναι και η μουσική. Η λεμεσιανή καντάδα στέκει για πολλά χρόνια επάξια δίπλα στην κεφαλλονίτικη, ζακυνθινή και αθηναϊκή καντάδα και πολλοί τη δοξάζουν, ανάμεσα τους οι Γιωργαλέττοι και η Χορωδία Άρη. Το 1925 ο αρχιμουσικός Γεώργιος Χουρμούζιος, που το 1910 δημιουργεί την πρώτη μαντολινάτα, συμμετέχει ανελλιπώς σε καρναβαλίστικες εκδηλώσεις.

Από τότε διοργανώνεται κάθε χρόνο, με διακοπές κατά καιρούς, σε κρίσιμες για την ιστορία του τόπου περιόδους, οπότε οι συνθήκες δεν επέτρεπαν τη διοργάνωσή του, όπως για παράδειγμα μετά την Τουρκική Εισβολή το 1974 αλλά και κατά την περίοδο της Πανδημία Κορωνοιού την περίοδο 2020-21.

 

Οι κανταδόροι

Στη δημιουργία καρναβαλίστικης ατμόσφαιρας καθώς και στην ενίσχυση του τοπικού χαρακτήρα σημαντικό ρόλο παίζουν οι ομάδες κανταδόρων, που αποτελούν σήμα κατατεθέν του Λεμεσιανού Kαρναβαλιού. Οι καντάδες και τα καρναβαλίστικα ή κανταδόρικα τραγούδια ουσιαστικά αποτελούν την μουσική πεμπτουσία του Λεμεσιανού Καρναβαλιού. Παραδοσιακά τραγουδιούνται από ανδρικές χορωδίες, συνήθως με τη συνοδεία μαντολίνου και κιθάρας, και διακρίνονται για το ιδιαίτερο κανταδόρικο ή κανταδορίστικο ύφος τους. Τα τραγούδια αυτά αποτελούν και τον ιδιαίτερο «ήχο της πόλης», δηλαδή τον συλλογικό τρόπο με τον οποίο οι Λεμεσιανοί εκφράζουν τη μουσική τους ταυτότητα, αφού, τόσο για τα άτομα που συμμετέχουν στις ομάδες κανταδόρων όσο και για τους περισσότερους  Λεμεσιανούς, θεωρούνται κομμάτι των κοινών καταβολών και της ταυτότητάς τους. H καντάδα, ένα ελληνικό είδος με εμφανείς ιταλικές και δυτικές επιδράσεις, έχει τις ρίζες της στα Επτάνησα του περασμένου αιώνα, είναι συνήθως τρίφωνη ή τετράφωνη με απλή μελωδία και συνοδεύεται από κιθάρες και μαντολίνα. Η Κύπρος θα δεχτεί επιδράσεις τόσο από την επτανησιακή όσο και από την αθηναϊκή καντάδα από τα μέσα ήδη του 19^ου αιώνα.

Ακόμα και για τους κατοίκους της υπόλοιπης Κύπρου, οι καντάδες και τα καρναβαλίστικα τραγούδια είναι απόλυτα ταυτισμένα με τον χαρακτήρα των Λεμεσιανών και κυρίως με το Λεμεσιανό Καρναβάλι. Σύμφωνα με το πρόγραμμα του Καρναβαλιού, οι κανταδόροι συμμετέχουν στα μεσημεριανά γλέντια της Τσικνοπέμπτης, στην παρέλαση κατά την είσοδο του Βασιλιά Kαρνάβαλου το βράδυ της ιδίας μέρας, στη μεγάλη παρέλαση της τελευταίας Κυριακής και τις υπόλοιπες μέρες σε ειδικές βραδιές κανταδόρων σε ανοικτούς χώρους στο κέντρο της πόλης. Διοργανώνονται, επίσης έκτακτες εμφανίσεις σε χορούς είτε των ίδιων των ομάδων κανταδόρων είτε άλλων φορέων καθώς και σε εικαστικές εκθέσεις με θέμα το καρναβάλι. Τα τελευταία χρόνια ο Δήμος οργανώνει, ακόμη, εξορμήσεις ομάδων κανταδόρων σε συνοικίες και προάστια εκτός του ιστορικού κέντρου (Αγία Φύλα, Ζακάκι, Άγιος Ιωάννης, Απόστολος Ανδρέας, Μαρίνα Λεμεσού κ.α.). Ωστόσο, η πλέον καθιερωμένη εμφάνιση των Κανταδόρων είναι το τελευταίο Σάββατο της Αποκριάς, όταν οι κανταδόροι παρελαύνουν πεζοί από το Δημαρχείο της πόλης και καταλήγουν στην Πλατεία Γρηγόρη Αυξεντίου (Διοικητηρίου), όπου εκτυλίσσεται ένα αυθόρμητο γλέντι, κατά τη διάρκεια του οποίου ο κόσμος διασκεδάζει, χορεύει και τραγουδά μαζί τους.

 

Πηγές:

1. Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια

 2.  Στέλιου Γεωργιάδη με τίτλο: Καρναβάλι Λεμεσού. Μια μαγική ιστορία.

3. Σεργίδης (2007): X. Σεργίδης, «Κανταδόροι και Καρναβάλια στη Λεμεσο», στο Σ. Παπαδήμα και A. Μακρίδης (επιμ.),  Ιστοριογραφώντας την Λεμεσό, Πρακτικά 1^ου Επιστημονικού Συμποσίου Προφορικής Ιστορίας  2005 (Λεμεσός: Κέντρο Μελετών Δήμου Λεμεσού, 2007).

4. Ιστοριογραφώντας την Λεμεσό, Πρακτικά 1^ου Επιστημονικού Συμποσίου Προφορικής Ιστορίας  2005 (Λεμεσός: Κέντρο Μελετών Δήμου Λεμεσού, 2007).

5. Κυπριακή Επιτροπή Ουνέσκο: Το καρναβάλι της Λεμεσού