Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Κύπριος λόγιος και ένας από τους επτά συντρόφους του πρωτομάρτυρα της ελληνικής ελευθερίας Ρήγα Φεραίου, που μαρτύρησαν μαζί του στις 24 Ιουνίου 1798 στις τουρκικές φυλακές του Βελιγραδίου. Ο Καρατζάς γεννήθηκε στο Στρόβολο της Λευκωσίας το 1767. Δεν είναι γνωστό πότε έφυγε από την Κύπρο. Όταν παρουσιάζεται στο ιστορικό προσκήνιο, βρίσκεται εγκατεστημένος στην Πέστη (σημ. Βουδαπέστη) της Ουγγαρίας, υπηρετώντας σαν νεωκόρος της ελληνικής εκκλησίας της Κοίμησης της Θεοτόκου. Ταυτόχρονα ασχολείται με εκδόσεις φιλοσοφικών έργων. Το 1792 εκδίδει δυο έργα, το ένα τιτλοφορούμενο Κέβητος τοῦ Θηβαίου πλατωνικοῦ φιλοσόφου πίναξ, μεταφρασθεῖς ἐκ τοῦ  ἑλληνικοῦ εἰς τήν ἁπλήν ἡμῶν διάλεκτον, και τύποις ἐκδοθεῖς, δαπάνη Ἱωάννου Καρατζᾶ, ἐν Βιέννῃ 1792, ἐν τῇ τυπογραφία τοῦ Βαουμαϊστέρου, και το άλλο Εἰσαγωγική λογική, ἥτοι προδιοίκησις εἰς ἅπασαν τήν λογικήν μέθοδον τοῦ  Ἀριστοτέλους. Συντεθεῖσα μέν παρά τοῦ σοφωτάτου Γεωργίου Σουγδουρῆ, τοῦ  ἐξ  Ἰωαννίνων, τύποις δέ ἐκδοθεῖσα ὑπό Ἱωάννου Καρατζᾶ, τοῦ  ἐκ Λευκωσίας τῆς Κύπρου, ἐν Βιέννῃ 1792, ἐν τῇ τυπογραφίᾳ τοῦ Βαουμαϊστέρου.

Ποια υπήρξε ακριβώς η συμμετοχή και δράση του Καρατζά στις επαναστατικές προετοιμασίες του Ρήγα για την έναρξη επανάστασης στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια με σκοπό την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού, δεν είναι γνωστό. Από το πρακτικό των ανακρίσεων που έγιναν στη Βιέννη από τις αυστριακές αρχές μετά τη σύλληψη του Ρήγα και 17 συνεργατών του, μεταξύ των οποίων και του Καρατζά, πληροφορούμαστε ότι ο Καρατζάς, σύμφωνα με όσα είπε ο ίδιος στους ανακριτές του, όταν είδε τον Θεοχάρη Τουρούντζια - έναν από τους συλληφθέντες - να κρατά την Προκήρυξη του Ρήγα, του ζήτησε από απλή περιέργεια να του τη δώσει, αλλά αρνήθηκε ότι είπε πως ήθελε να την αντιγράψει ή ότι εξέφρασε την ευχή, όπως ισχυρίστηκε ο Τουρούντζιας, να μάθει την απελευθέρωση της Ελλάδος από τον τουρκικό ζυγό. Ισχυρίστηκε μάλιστα, ότι, όταν αντιλήφθηκε «το σκανδαλώδες περιεχόμενο της Προκηρύξεως», πήγε αμέσως στο λογοκριτή βιβλίων Πέτροβιτς και του έδωσε την Προκήρυξη, για να καταγγείλει στις αρχές την κυκλοφορία της.

Οι ανακριτικές όμως αρχές δεν πίστεψαν τους ισχυρισμούς του Καρατζά. Οι πληροφορίες που είχαν ήταν ότι αυτός είχε ζητήσει από το λογοκριτή της Ιλλυρίας Γαγάτζην, στον οποίο παρουσίασε την Προκήρυξη, αφού εξετάσει το περιεχόμενό της, να του δώσει άδεια για να την ανατυπώσει (βλ. το κείμενο του πρακτικού της ανάκρισης στο έργο του Θ.Κ. Βαγενά, Χρονικά της Κύπρου, Αθήναι, 1954, σσ. 59-60). Γι’ αυτό και θεωρήθηκε σαν ύποπτος συνωμοσίας. Οι αυστριακές αρχές φοβούμενες ότι η έναρξη μιας επανάστασης στην Ελλάδα θα μπορούσε να είχε σοβαρό αντίκτυπο και στη δική τους επικράτεια, που περιλάμβανε μια μεγάλη ποικιλία εθνοτήτων, οι οποίες εύκολα θα μπορούσαν να επηρεαστούν από τα φιλελεύθερα μηνύματα που θα έφθαναν από την Ελλάδα, αφού εξασφάλισαν ορισμένα ανταλλάγματα από την Τουρκία, παρέδωσαν στις τουρκικές αρχές του Βελιγραδίου στις 9 Μαΐου 1798 τον Ρήγα, τον Ευστράτιο Αργέντη και τον Αντώνιο Κορωνιό από τη Χίο, τον Δημήτριο Νικολίδη από την Ήπειρο, τον Θεοχάρη Τουρούντζια και τους αδελφούς Ιωάννη και Παναγιώτη Εμμανουήλ από τη Μακεδονία και τον Ιωάννη Καρατζά από την Κύπρο. Και οι οκτώ είχαν τουρκική υπηκοότητα. Όσοι από τους συντρόφους του Ρήγα είχαν αυστριακή ή κάποια άλλη ευρωπαϊκή υπηκοότητα εκτοπίστηκαν και η περιουσία τους δημεύτηκε. Τη νύχτα της 24 Ιουνίου 1798, ύστερα από εντολή της Πύλης προς τον καϊμακκάμη του Βελιγραδίου, ο Ρήγας και οι σύντροφοί του εκτελέστηκαν με στραγγαλισμό στις φυλακές, τα δε σώματά τους ρίχτηκαν στο Δούναβη και διαδόθηκε ότι σκοτώθηκαν ενώ προσπαθούσαν να δραπετεύσουν.

Έτσι, ο Ιωάννης Καρατζάς, σε ηλικία 31 χρόνων, συγκαταλέχθηκε ανάμεσα στους πρωτομάρτυρες της ελληνικής ελευθερίας.

Ο Ιωάννης Καρατζάς εξέδωσε τα εξής έργα:

1. Ιερά ιστορία της Παλαιάς και Νέας Διαθήκης, Βιέννη, 1795.
2. Εισαγωγή Λογική, ήτοι προδιοίκησις εις άπασαν την λογικήν μέθοδον του Αριστοτέλους, συντεθείσα μεν παρά του σοφωτάτου Γεωργίου Σουγδουρή του εξ Ιωαννίνων, τύποις δε εκδοθείσα υπό Ιωάννου Καρατζά του εκ Λευκωσίας της Κύπρου, Βιέννη, 1792.

3. Κέβητος του Θηβαίου πλατωνικού φιλοσόφου πίναξ, μεταφρασθείς εκ του ελληνικού εις την απλήν ημών διάλεκτον και τύποις εκδοθείς δαπάνη Ιωάννου Καρατζά, Βιέννη, 1792.

Με την έκδοση του έργου Εισαγωγή Λογική ο Καρατζάς πίστευε ότι συνέβαλλε στην οργάνωση της ελληνικής παιδείας με στόχο, όπως ο ίδιος αναφέρει στον πρόλογο, τον πλουτισμό «του γένους από επιστήμας και μαθήσεις». Θεωρούσε ότι το έργο αυτό ανταποκρινόταν στις απαιτήσεις της σχολικής πράξης και στο επίπεδο σπουδών της εποχής.

Όπως φαίνεται στον πρόλογο της δεύτερης έκδοσης ο Καρατζάς πίστευε στην παιδευτική αξία της κλασικής παιδείας αλλά και της καθομιλουμένης ως όργανο της εκπαίδευσης. Στόχος του ήταν η κατανόηση του κειμένου από μέρους των μαθητών και η διασφάλιση της αποτελεσματικότητας της εκπαίδευσης.

Το έργο του Καρατζά  "Έρωτος Αποτελέσματα" σημειώνει την αρχή της νεότερης κυπριακής πεζογραφίας. Τα τρία ερωτικά διηγήματα που περιλαμβάνει αποτελούν τα πρώτα πρωτότυπα διηγήματα της κυπριακής και νεοελληνικής λογοτεχνίας. Το έργο τυπώθηκε το 1792 στη Βιέννη μαζί με τον Αθανάσιο Ψαλίδα από τα Ιωάννινα.Ο τρόπος ανάπτυξής του εκφράζει τις νεωτεριστικές φιλοσοφικές ιδέες που διαμορφώθηκαν στο πλαίσιο του Διαφωτισμού σχετικά με τη φυσική καταγωγή των παθών, για τα οποία κανείς δεν έπρεπε να ντρέπεται αλλά να τα αποδέχεται. Το έργο περιλαμβάνει πολλά φαναριώτικα στιχουργήματα. Η επιτυχία του ήταν αξιοσημείωτη και τυπώθηκε πέντε φορές από το 1792 ως το 1836.

Ο Καρατζάς υπήρξε ιδεολόγος, διαφωτιστής και επαναστάτης. Οραματίστηκε μαζί με το Ρήγα την απελευθέρωση των Βαλκανίων από τον τουρκικό ζυγό, την πολιτική ένωση και συνύπαρξη σε ένα πολυπολιτισμικό κράτος. Η σύντομη ζωή του καταξιώθηκε με τις πολύτιμες υπηρεσίες που πρόσφερε στην υπόθεση της ελευθερίας και με τη θυσία του σφράγισε την πορεία του Νεοελληνικού Διαφωτισμού.

Βιβλιογραφία:

1. Γεώργιος Κ. Μύαρης, «Ιωάννης Καρατζάς. Διαφωτιστής και μάρτυρας για την ελευθερία», Ανάτυπο από τα Ιστορικά 143/2002 «Κύπριοι Εθελοντές. Σκλάβοι απελευθερωτές», Ελευθεροτυπία 18 Ιουλίου 2002, Λευκωσία 2002.
2. Γιώργος Κεχαγιόγλου, «Από τα Έρωτος αποτελέσματα του Ι. Καρατζά; Ως τον Θέρσανδρο του Ε. Φραγκούδη: στις απαρχές της Νεοελληνικής και της νεότερης Κυπριακής πεζογραφίας», από το περιοδικό Σημείο, Αφιέρωμα στην Κυπριακή Λογοτεχνία, Έκδοση Κριτικής και Λογοτεχνίας 1996.
3. Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Κυπριακή Λογιοσύνη 1571-1878, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Πηγές και Μελέτες της Κυπριακής Ιστορίας, XLIII, Λευκωσία, 2002, σελ. 163-164.
4. Λήμμα «Καρατζάς Ιωάννης», Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια, Εκδόσεις Φιλόκυπρος, Τόμος 6., σελ. 283.