Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Ο Καραγκιόζης όπως λέγεται στην Ελλάδα, ή Καρακιόζης όπως λέγεται στην Κύπρο, ή Καραγκιόζ (Karagöz) όπως λέγεται στην Τουρκία, είναι είδος θεάτρου σκιών που για πολλά χρόνια αποτελούσε δημοφιλέστατο θέαμα στις πιο πάνω χώρες, μέχρι που επλήγη ανεπανόρθωτα κι έχει σχεδόν εξαφανιστεί μετά την εισαγωγή του κινηματογράφου, την ανάπτυξη του θεάτρου και την εφεύρεση άλλων ειδών ψυχαγωγίας.

Το θέατρο σκιών αυτού του είδους έχει πάρει την ονομασία αυτή από το όνομα του κυριότερου προσώπου του, που είναι ο Καρακιόζης, εκφραστής της εξυπνάδας και της θυμοσοφίας του λαού. Όπως γίνεται σχεδόν γενικά αποδεκτό, η ονομασία είναι τουρκική. Ο δημοφιλέστατος αυτός ήρωας του θεάτρου σκιών πήρε το όνομά του από τις τουρκικές λέξεις Kara (που σημαίνει μαύρος) και göz (που σημαίνει μάτι), λέγεται, δηλαδή, Μαυρομάτης. Για τον λόγο αυτό πολλοί πιστεύουν ότι πατρίδα του είναι η Τουρκία. Θεωρείται όμως βέβαιο ότι ο Καρακιόζης αποτελεί συνέχεια/διαφοροποίηση και προσαρμογή του θεάτρου σκιών που προϋπήρχε στην Ανατολή (κυρίως στην Κίνα και στην Ινδία). Στην Τουρκία πιθανότατα έγινε η διαφοροποίηση και η προσαρμογή στις ιδιαίτερες τοπικές συνθήκες, κι από εκεί μεταφυτεύθηκε στην Ελλάδα όπου επίσης αναπροσαρμόστηκε κι εμπλουτίστηκε με ελληνικά φανταστικά πρόσωπα (όπως ο φουστανελοφόρος Μπάρμπα Γιώργος, ο Σταύρακας, ο σιορ Διονύσιος κ.α.), αλλά και με ιστορικά πρόσωπα (όπως ο Μεγαλέξαντρος και ο Αθανάσιος Διάκος). Στην Ελλάδα, αλλά και στην Κύπρο αργότερα, το θέατρο σκιών διατήρησε ωστόσο και αρκετά τούρκικα χαρακτηριστικά (ή, καλύτερα, χαρακτηριστικά της περιόδου της Τουρκοκρατίας), όπως το σεράι του πασά, τον ίδιο τον πασά, τον Βεληγκέκα ή Δερβέναγα (υπασπιστή του πασά κι εκτελεστικό όργανο της εξουσίας) κλπ. Ανάμεσα στα πρόσωπα του θεάτρου σκιών εμφανίζονται σχετικά συχνά και εκπρόσωποι άλλων εθνικοτήτων, όπως ο Εβραίος.

Δεν είναι γνωστό πότε εμφανίστηκε ο Καρακιόζης, που ως δημοφιλές θέαμα ήταν ήδη πλατιά διαδεδομένο στην Οθωμανική αυτοκρατορία κατά τον 16ο αιώνα. Αναφέρεται ότι αρχικά είχε εμφανιστεί ως θρησκευτικό είδος στην Τουρκία (όπως θρησκευτικό - τελετουργικό ήταν το θέατρο σκιών στις χώρες της Άπω Ανατολής) όπου γνώρισε άνθιση με τη σημαντική υποστήριξή του από τον σεΐχη Μεχμέτ Κιουστερί, υπασπιστή του σουλτάνου Ορχάν (1326 -1359). Αργότερα εξελίχθηκε σε κωμικό (ενίοτε δε και κωμικοτραγικό) είδος με πλατιά απήχηση στις λαϊκές μάζες, κι απετέλεσε χωριστό και τεράστιο λαογραφικό κεφάλαιο. Παρόμοια είδη θεάτρου σκιών απαντώνται και σε άλλες χώρες της Μέσης και Εγγύς Ανατολής, όμως με σημαντικές διαφορές από τον ελληνικό και τουρκικό Καραγκιόζη.