Καπουδάν πασάς ή καπουτάν πασάς ή καπετάν πασάς
Ο αρχιναύαρχος του οθωμανικού στόλου και ένας από τους ανώτερους αξιωματούχους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ο πρώτος που διορίστηκε στη θέση αυτή ήταν ο περιβόητος βερβερίνος πειρατής Χαϊρεντίν Βαρβαρόσσας* το 1533. Ήταν τότε η εποχή που η δύναμη του οθωμανικού ναυτικού είχε αυξηθεί, γεγονός που είχε σαν αποτέλεσμα την παραχώρηση στον καπουδάν πασά ευρύτερων διοικητικών εξουσιών. Συγκεκριμένα ετέθη κάτω από τον έλεγχό του ένα εγιαλέτι, δηλαδή μια από τις πιο μεγάλες διοικητικές περιφέρειες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, το εγιαλέτι των Νησιών της Άσπρης Θάλασσας. Ο όρος αυτός εχρησιμοποιείτο για να δηλώσει το Αιγαίο πέλαγος και κατ' επέκταση τη Μεσόγειο. Το εγιαλέτι των Νησιών της Άσπρης Θάλασσας περιελάμβανε 13 συνολικά σαντζάκια ή επαρχίες μεταξύ των οποίων τα νησιά του Αιγαίου, την Αλγερία, την Τυνησία και την Αλεξάνδρεια, που τα κυβερνούσε μέσω διοικητών τους οποίους διόριζε ο ίδιος. Στην οθωμανική διοίκηση ο καπουδάν πασάς ιεραρχικά ήταν κατώτερος μόνο από τον μεγάλο βεζίρη. Από την είσπραξη της φορολογίας των περιοχών που βρίσκονταν κάτω από τη διοίκησή του, αλλά και από άλλες πηγές, ο καπουδάν πασάς συγκέντρωνε αμύθητα πλούτη και ταυτόχρονα εξασκούσε μεγάλη επιρροή στο σουλτανικό διβάνι (divan - i humayun), στο οποίο συμμετείχε, όταν βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη, μαζί με τον μεγάλο βεζίρη και άλλους εννέα βεζίρηδες.
Η Κύπρος μετά την οθωμανική κατάληψη του 1570/71 ετέθη κάτω από τη διοίκηση του μεγάλου βεζίρη και απετέλεσε ένα εγιαλέτι χωρισμένο σε επτά σαντζάκια, τρία στην Κύπρο και τέσσερα στις απέναντι ασιατικές περιοχές. Με το σύστημα της εκμίσθωσης του αξιώματος του κυβερνήτη καθώς και των προσόδων στον υψηλότερο προσφοροδότη, αλλά και με τις αυθαιρεσίες και υπερβασίες των τοπικών οργάνων της διοίκησης και των εκάστοτε ισχυρών αγάδων η Κύπρος, όπως και πολλές άλλες περιοχές που βρίσκονταν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία, οδηγείτο στην εξάντληση, τη φτώχεια και την ερήμωση. Η Πύλη, σε μια προσπάθειά της να δημιουργήσει κάποιους ανασταλτικούς μηχανισμούς στην ασυδοσία των τοπικών της οργάνων, αναγνώρισε στα μέσα του 17ου αιώνα τον αρχιεπίσκοπο και τους μητροπολίτες σαν τους εκπροσώπους των ραγιάδων Κυπρίων. Με τις συχνές παραστάσεις τους προς την Πύλη οι θρησκευτικοί αυτοί αρχηγοί των Κυπρίων πετύχαιναν πολλές φορές να φέρουν κάποιες αλλαγές. Πιθανόν μια απ' αυτές τις αλλαγές να ήταν και η μεταβίβαση της διοίκησης της Κύπρου από τον μεγάλο βεζίρη προς τον καπουδάν πασά και η συμπερίληψή της σαν σαντζάκι στο εγιαλέτι των Νησιών της Άσπρης Θάλασσας. Η αλλαγή αυτή υπολογίζεται ότι έγινε γύρω στο 1670. Δεν αποκλείεται όμως η παραχώρηση της Κύπρου στη δικαιοδοσία του καπουδάν πασά που έγινε ένα μόνο χρόνο μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους (1669), να σχετίζεται με την αύξηση της επιρροής του αξιωματούχου αυτού μέσα στην οθωμανική διοικητική ιεραρχία και όχι με παραστασείς των Κυπρίων αρχιερέων προς την Πύλη.
Κάτω από τη διοίκηση του καπουδάν πασά η Κύπρος έμεινε από το 1670 -1703 και από το 1785 μέχρι τις μεταρρυθμίσεις του Tanzimat που εξαγγέλθηκαν τον Νοέμβριο του 1839 από το σουλτάνο Αβδούλ Μετζίτ. Ο καπουδάν πασάς, ο οποίος συνήθως διέμενε στην Κωνσταντινούπολη, κυβερνούσε την Κύπρο μέσω ενός διοικητή που τον διόριζε ο ίδιος και που έφερε τον τίτλο του müsellim ή mutesallim. Ο müsellim έπαιρνε σαν μισθό το ποσό των 15.000 γροσιών, που συγκεντρωνόταν με ειδική φορολογία πάνω σε όσους δεν στρατεύονταν, συνήθως τους Χριστιανούς, η οποία ήταν γνωστή με την ονομασία nuzul. Ο καπουδάν πασάς εξάλλου καρπωνόταν τις προσόδους ενός άλλου φόρου, που επιβαλλόταν στους Κυπρίους και που λεγόταν maishet. Ο κεφαλικός φόρος μαζευόταν απ' ευθείας από την Πύλη, ενώ οι άλλοι φόροι εκμισθώνονταν στους τοπικούς αγάδες ή άλλους μισθωτές.
Η διοικητική αυτή αλλαγή δεν έφερε τα προσδοκώμενα αποτελέσματα, επειδή οι ανταγωνισμοί των τοπικών αγάδων για την εκμίσθωση των προσόδων της Κύπρου έγιναν ακόμη εντονότεροι παρά προηγουμένως. Ένας μάλιστα απ' αυτούς ονόματι Βογιατζίογλου* κατάφερε να γίνει για επτά χρόνια (1683 -1690) κύριος της διοίκησης της Κύπρου και να εκμεταλλευτεί το προσοδοφόρο αξίωμά του μέχρις ότου η ανταρσία του συνετρίβη και τόσο ο ίδιος όσο και οι τελευταίοι συνεργάτες του συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν.
Το 1703 η Κύπρος αφαιρέθηκε από το εγιαλέτι των Νησιών της Άσπρης Θάλασσας και τη διοίκηση του καπουδάν πασά και δόθηκε ξανά σαν χάσι, σαν προσωπικό δηλαδή τιμάριο, στον μεγάλο βεζίρη, κάτω από την εξουσία του οποίου έμεινε μέχρι το 1785. Η κατάσταση των Κυπρίων λόγω της συνεχιζόμενης κακοδιοίκησης χειροτέρεψε ακόμη περισσότερο και εξαιτίας αυτού του γεγονότος, αλλά ίσως και κατόπιν ενεργειών των αρχιερέων και του δραγομάνου Χατζηγεωργάκη Κορνέσιου, η Κύπρος ετέθη και πάλι κάτω από τη διοίκηση του καπουδάν πασά. Ο τελευταίος διόριζε πάλι έναν müsellim ή κυβερνήτη, ο οποίος δεν είχε καθορισμένο μισθό, αλλά μπορούσε να μαζέψει τόσα όσα η συνείδηση του τού επιτρέπει. Όσον αφορά όμως τις γενικές προσόδους της Κύπρου, για τις οποίες υπήρχε έντονη διαφωνία μεταξύ αρχιερέων, συνεπικουρουμένων από το διερμηνέα Χατζηγεωργάκη Κορνέσιο, και Πύλης για το ύψος που θα εκμισθώνονταν και θα μαζεύονταν κάθε χρόνο, αποφασίστηκε να καθοριστούν στο ετήσιο ποσό των 900 πουγγίων ή 450.000 γροσιών, ποσό που αν ληφθούν υπόψη και οι συνηθισμένες υπερβάσεις και αυθαιρεσίες υποδηλώνουν ότι η φορολογία είχε αυξηθεί σημαντικά.
Κατά τα αμέσως επόμενα χρόνια η δύναμη του δραγομάνου και των αρχιερέων βρισκόταν σε συνεχή άνοδο, πράγμα που προκαλούσε πολλές αντιδράσεις στους αγάδες της Κύπρου, οι οποίοι με τις ραδιουργίες τους κατάφεραν το 1809 να διαβάλουν στην Πύλη τον Χατζηγεωργάκη Κορνέσιο ώστε να καταδικαστεί σε θάνατο και να εκτελεστεί, το δε 1821 με την έκρηξη της ελληνικής επανάστασης να πετύχουν ένα βαρύτατο πλήγμα κατά του αρχιεπισκόπου εθνομάρτυρα Κυπριανού, των επισκόπων και των Ελλήνων προκρίτων με τις σφαγές του Ιουλίου του 1821.
Με τις μεταρρυθμίσεις του σουλτάνου Αβδούλ Μετζίτ που άρχισαν το 1839 σταμάτησε η εκμίσθωση του αξιώματος του κυβερνήτη και από το 1840 (κατ' άλλους το 1849 ή το 1856) η Κύπρος έπαψε να βρίσκεται κάτω από τον έλεγχο του καπουδάν πασά και συμπεριλήφθηκε σαν σαντζάκι στο πασαλίκι της Ρόδου.
Β. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ
Φώτο Γκάλερι
